2-мавзу: илмий тадқИҚот фаолиятини ташкил этиш режа

---

2-МАВЗУ: ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТ ФАОЛИЯТИНИ 
ТАШКИЛ ЭТИШ 
Режа: 
1. Илмий тадқиқот фаолиятини ташкил этишнинг ҳуқуқий-
институционал асослари. 
2. Инновация сиёсати: мақсади, вазифалари ва йўналишлари. 
3. Илмий ва илмий педагогик ходимларни тайёрлаш. Магистратура. 
Олий таълимдан кейинги таълим. 
Фан билимлари ёки илмий билимлар даставвал Қадимги Шарқда 
вужудга келган бўлса-да, қадимги Юнонистонда маданий ҳаётнинг идеали 
сифатида ривожланди. Аристотел биринчи бўлиб илмий билимларни тасниф 
қилди, илмий билиш усуллари ва илмий тафаккур қонунларини таърифлади. 
Илмий билимлар тажрибада синалган ишончли билимлар сифатида инсон 
фаолиятининг алоҳида бир соҳаси, оламни билиш ва ўзлаштиришнинг 
ишончли воситаси бўлиб қолди. 
Европа Уйғониш даврининг улуғ мутафаккирлари ғайритабиий илоҳий 
кучларга эмас, балки инсон ақли ва тафаккурига сиғиниш, инсонпарварлик 
(гуманизм) ғояларини илгари сурдилар: ўрта асрчиликнинг диний 
мутаассиблигига қарши ҳурфикрлилик, виждон эркинлиги, шахс эркинлиги 
ғоясини илгари сурдилар. 
Фанннинг алоҳида социал институт сифатида қарор топиши XVII-XVIII 
асрларда Европа мамлакатларида ғалаба қозонган буржуа революцияларининг 
тадбиркорлик, шахс эркинлиги, рационализм ва индивидуализмнинг қарор 
топиши учун қулай имконият яратиши билан узвий боғлиқ равишда рўй берди. 
Европа буржуа революциялари инсоният тарихида биринчи марта Озодлик, 
Эркинлик, Тенглик, Демократия, Инсон ҳуқуқлари ва Шахс эркинликлари 
учун, либерализм, рационализм ва индивидуализм принципларини қарор 
топтириш учун кураш байроғини кўтардилар. 

---

Фан Европа халқларининг “янги дини” (Огюст Конт), ҳаёт ва фикрлаш 
тарзи, маданий тараққиётининг маҳсули ва айни вақтда Европа маданияти ва 
цивилизациясининг муҳим омили сифатида вужудга келди. Фан жамият 
маънавий маданиятининг таркибий қисми сифатида жамиятнинг илмий 
билимлар билан боғлиқ бўлган қадриятлари, мақсад ва манфаатларини бир 
жойга йиғади. У социал институт сифатида муттасил равишда янги илмий 
кадрларга эҳтиёж сезади. Шу боисдан ҳам у жамиятда маърифатпарварлик, 
илмпарварлик ролини ҳам бажаради, олий ўқув юртларида юқори малакали 
мутахассис-кадрлар тайёрлашга алоҳида эътибор берилади. Фан социал 
институт сифатида қуйидаги муҳим вазифаларни бажаради: 
- табиий ва социал ҳаёт шароитларига мослашиш функцияси; 
- фанннинг фаоллаштирувчи функцияси жамиятнинг табиатни 
ўзлаштиришга қаратилган установкаларни шакллантиради; 
- фаннинг мониторинг функцияси жамиятнинг атроф-муҳитга оптимал 
муносабатини яратади; 
- унинг информатив функцияси одамларга олам тўғрисида янги, аниқ 
илмий билимлар беради; 
- фан гедонистик фунцияни ҳам бажаради, Карл Поппер таъбири билан 
айтганда, кишилар оламни билишдан интеллектуал лаззатланадилар; 
- фан турли тарихий даврлар ва халқларни бир-бири билан боғлаб, 
коммуникатив функцияни ҳам бажаради. 
Тарихий давр ўзгариши, ижтимоий онг ва тафаккурнинг янги босқичга 
кўтарилиши билан ижтимоий фанлар олдида ижтимоий ҳодисалар моҳиятини 
янгича методология асосида таҳлил қилиш, изоҳлаш зарурияти пайдо бўлади. 
Фаннинг ривожланиши жараёнида унинг функциялари тобора кенгаяди 
ва шунга мувофиқ равишда унинг жамиятнинг бошқа соҳалари билан ўзаро 
алоқадорлиги ортиб боради.Фаннинг бевосита ишлаб чиқарувчи кучга 
айланиши билан индустриал жамиятдан информацион жамиятга ўтиш рўй 
беради. Бундай жамиятда фан жамият маънавий ҳаёти ва истиқболини 
белгиловчи ижтимоий қадриятга айланади. 

---

Европа янги замон фалсафасининг асосчиси, инглиз мутафаккири 
Фрэнсис Бэкон томонидан “Билим – кучдир” ғоясининг илгари сурилиши 
бежиз бўлмаган: илмий билимларнинг гуркираб ривожланиши бутун Европа 
халқларининг табиат ва жамият ҳодисаларини ҳар томонлама чуқур 
ўзлаштиришига, ижтимоий фаровонликни таъминлаши ва бошқа халқлар 
устидан ҳукмронлигини таъминлаш учун қулай имконият яратган. Европа 
халқлари томонидан янги босқичга кўтарилган фан ва техника, иқтисодиёт ва 
сиёсий бошқариш шакли (демократия)нинг куч-қудрат манбаи рационализм, 
либерализм ва индивидуализм принципларининг ҳаётга изчил тарғиб 
этилишида эди. 
Европанинг буюк табииётшунослари буюк илмий кашфиётлари билан 
оламнинг илмий манзарасини яратиш, табиат неъматларини тўлароқ 
ўзлаштириш, инсониятни табиат стихиялари (офатлари)дан муҳофаза этиш, 
ижтимоий фаровонлик яратишга катта ҳисса қўшдилар. Жамиятшунос 
олимлар эса ижтимоий ҳодисалар моҳиятини илмий асосда ўрганиш орқали 
одамлар ўртасидаги муносабатларни такомиллаштириш, социал катаклизм 
(революция, уруш, инқироз)ланинг олдини олиш, социал, миллий, ирқий зулм 
ва камситишларга барҳам бериш, умумий тинчлик, халқлар уртасида 
ҳамкорлик, дўстлик муносабатларини ривожлантиришга муносиб ҳисса қўша 
бошладилар. 
“Фан илмий билимлар яратиш, уни системалаштириш ва амалиётга 
татбиқ этишга қаратилган инсон фаолияти”
1
, алоҳида социал институт 
сифатида XIX аср ўрталарида Европа мамлакатларида вужудга келди. Фан 
тарихчиси Жон Бернарнинг таъкидлашича, Европада “олим” сўзи 1840 йили 
пайдо бўлди
2
. 
Машиналашган саноат ишлаб чиқариши шароитида ижтимоий 
бойликнинг кўпайиши сарфланган жисмоний меҳнатнинг миқдорига эмас, 
балки кўпроқ ишлаб чиқаришда фан ютуқларидан фойдаланишга тобора 
1
Канке В.А. Философия. Учебник. – М.: 1999. С.266. 
2
Бернал Дж. Наука в истории общества. – М.: 1956. С.19. 

---

кўпроқ боғлиқ бўлиб қолди. Айни вақтда саноат тараққиёти фанни 
ривожлантириш, юқори малакали мутахассис-кадрлар тайёрлаш учун кўпроқ 
маблағ ажратиш имконини бера бошлади. 
Фан давлат томонидан қўллаб-қувватланадиган алоҳида социал 
институт сифатида ривожлана бошлади. Унинг институтлашуви: 
- университетлар ташкил этилиб, фанлар ўқитила бошланишида; 
- илмий журналлар ташкил этилиб, фандаги илмий ютуқ ва кашфиётлар 
эълон қилинишида; 
- фаннинг сўнги ютуқларини умумлаштирувчи ва тарғиб этувчи дарслик 
ва қўлланмаларнинг чоп этилишида; 
- олий ўқув юртларида бўлажак фан заҳматкашлари – юқори малакали 
мутахассис кадрларнинг тайёрланишида; 
- илмий даража (магистр, фан номзоди, фан доктори) ва илмий унвонлар 
(доцент, профессор, хизмат кўрсатган фан арбоби) таъсис этилишида; 
- илмий даража олиш учун диссертацияларни тайёрлаш ва ҳимоя 
қилишни йўлга қўйилишида; 
- фанлар академиялари ва уларнинг қошида илмий тадқиқот 
институтларининг ташкил этилиши ва фаолият кўрсата боришида яққол кўзга 
ташланади
3
. 
Европада капитализмнинг гуркираб ривожланиши инсон ҳуқуқлари ва 
шахс эркинликларининг, тадбиркорлик, ишбилармонликнинг ривожланиши 
билан узвий боғлиқ равишда рўй берди. Хусусий мулк эгалари, капилалистлар 
фан ва техникани ривожлантирмай туриб, иқтисодий рақобат муҳитида ғалаба 
қилиб бўлмаслигига, таълим тизимини такомиллаштирмай туриб корхона 
ишчи ва хизматчиларининг касбий малакалари ва меҳнат маданиятини 
ошириб бўлмаслигига тобора кўпроқ амин бўла бошладилар; фан ва 
маданиятни юксалтириш учун хомийлик қила бошладилар. Илмий фаолият 
алоҳида касб, янги илмий билимлар яратишга қаратилган ижтимоий фаолият 
3
Қаранг: Рўзматзода Қ. Илмий ижод фалсафаси ва методологияси. Фарғона. 2015. Б- 18 

---

тури сифатида ажралиб чиқди, саноат ишлаб чиқариши билан узвий 
боғлиқликда ривожлана бошлади. 
Европа мамлакатларида фаннинг ривожланиши илмий фалсафий 
дунёқарашнинг кенг ёйилиши, метафизикага қарши диалектик тафаккурнинг, 
диний фанатизм (мутаассиблик) ва ақидапарастликка қарши ҳурфикрлик ва 
илмий-ижодий тафаккурнинг гуркраб ривожланиши билан боғлиқ равишда 
рўй берди. Европа фани мавжуд илмий назария ва таълимотларга танқидий 
ёндашиш, эришилган ютуқлардан шубҳаланиш, тафаккур стереотипларига 
қарши муросасиз курашиш, жаҳолатпарастлик ва ақидапаастликни кескин 
фош этиш орқали ривожланди. Эришилган натижалар билан қаноатланмаслик, 
инсон эҳтиёжларининг муттасил ўсиб бориш қонунияти илмий билимларнинг 
узлуксиз ривожланишини талаб этди. Фан инсон эҳтиёжларини тўлароқ 
қондириш, ижтимоий муаммоларни оқилона ҳал этиш, инсонга муносиб ҳаёт 
даражасини яратиш, инсон шахсини камол топтириш учун хизмат қила 
бошлади. 
Инсониятнинг 
улуғ 
мутафаккирлари 
илмий-ижодий 
фаолият 
самарадорлигини ошириш, илмий кашфиётлар қилишнинг илғор усулларини 
яратишга алоҳида эътибор берганлар. Европалик олимлар илмий билишнинг 
самарали усулларини ишлаб чиқишга алоҳида эътибор бердилар. 
Маълумки, инсон ўзининг меҳнат фаолияти жараёнида йўл-йўлакай 
янги билимлар ҳосил қилади, нарса ва ҳодисалар моҳияти ҳақида муайян 
тушунчалар ҳосил қилади. Лекин янги илмий билимлар ҳосил қилиш фан 
захматкашлари – олимларнинг бош мақсади, асосий вазифаси, севимли 
машғулоти ҳисобланади. Ҳақиқатни севиш, ҳақиқатни билиш ва уни қарор 
топтириш, яъни тарғиб этиш олимларнинг шарафли қисматидир. 
Илмий билимлар ҳосил қилиш ниҳоятда оғир ва машаққатли жараён 
бўлиб, инсон билиш фаолиятининг бошқа соҳалари (дин, санъат, сиёсат, ўйин, 
меҳнат ва ҳ.о.)дан ўзининг қуйидаги хусусиятлари билан ажралиб туради: 
- илмий билимлар тажрибада бир неча марта текшириб (синаб) кўрилган 
ишончли билимларни; 

---

- илмий билимлар ҳосил қилиш тадқиқотчидан эришилган натижаларга 
шубҳа билан қарашни, воқеликка танқидий ёндашишни; 
- 
ўрганилаётган 
объектни 
диалектик 
алоқадорлик, 
ўзгариш 
варивожланишда тадқиқ этишни; 
- илмий холисликни; 
- изчиллик ва собитқадамликни; 
- тадқиқот объектига системали ёндашишни; 
- ўрганилаётган объектнинг муҳим тенденциялари ва ривожланиш 
қонуниятларини очиб беришни талаб этади. 
Илмий билимнинг ҳақиқийлиги ўрганилаётган объектни ташкил этувчи 
элементларнинг ҳар бири мазкур система билан ўзаро мутаносиблигини 
мантиқан исботлашни талаб этади. Тадқиқот объекти ҳақида ҳосил қилинган 
янги илмий билимлар бир-бири билан изчил ва узвий боғлансагина фандаги 
муҳим янгилик, илмий кашфиёт ҳисобланади. Илмий янгиликни кашф 
этаётган тадқиқотчи олинган илмий натижа қандай шароитларда мустақил 
амал қилиши мумкинлигини тавсифлаши зарур. 
Илмий билимнинг ишончлилиги яна шунда кўринадики, тадқиқотчи ўзи 
тавсифлаган ҳодисани тадқиқ этишни давом эттирибгина қолмай, балки 
эришилган натижани қайтадан танқидий таҳлил қилиши, илмийлик 
мезонларини қайта ўриб чиқиши мумкин. Машҳур инглиз мутафаккири Карл 
Поппер таъбири билан айтганда, илмий янгиликни танқид қилиш, рад этиш 
имконияти бўлсагина уни фанга тегишли илмий янгилик сифатида қабул 
қилиш мумкин. 
Илмий билимларга хос яна бир хусусият шундан иборатки, илмий 
билимлар муайян соҳа кишиларига қаратилади: илмий янгиликни бошқалар 
тўғри тушуниши, ўзлаштириши, таҳлил қилиши ва баҳолаши учун у аниқ,
мазмундор, ўқимишли ва саводли (имло хатоларидан ҳоли), илмий стил 
талаблари даражасида бўлиши зарур. Зеро, илмий билим ўз моҳиятига кўра 
ҳамма учун муҳим, аҳамиятли, фойдали ва ноёб бўлиши лозим. 

---

Фаннинг кейинги йирик социал ячейкаси илмий журналлар, илмий 
тадқиқот институтлари, ўқув дарсликларидир. Илмий билишдан кўзланган 
мақсадига, илмий фаолиятни ташкил этиш усулларига кўра фанларни шартли 
равишда қуйидаги уч соҳага ажратиш мумкин: 1) табиий фанлар, 2) ижтимоий 
фанлар, 3) техник фанлар. 
Табииётшунослик фанлари табиат ҳодисаларини билиш, ўзлаштириш ва 
ўзгартириш орқали ижтимоий фаровонликни таъминлаш, мамлакат иқтисодий 
қудратини 
оширишни; 
ижтимоий-гуманитар 
фанлар 
ижтимоий 
муносабатларни такомиллаштириш, инсон сифатини яхшилаш (комил инсон 
шахсини шакллантириш)ни, инсоннинг яратувчон моҳиятини тўлароқ рўёбга 
чиқаришни; техник фанлар эса инсоннинг ҳам жисмоний, ҳам ақлий меҳнатт 
уқубатларидан озод қилишни, меҳнат унумдорлиги ва сифатини яхшилашни
ўз олдига мақсад қилиб қўяди. 
Табииётшунослик ва техник фанлар учун узлуксиз ривожланиш хос 
бўлса, ижтимоий-гуманитар фанлар учун ҳар бир ўзгарган тарихий давр 
талаблари ва манфаатлари, ҳукмрон сиёсат манфаатлари учун хизмат қилиш, 
янги тарихий давр ўртага қўйган масала ва муаммоларни ҳал этиш, ўзгарган 
давр чақириқларига ҳозиржавоб бўлиш характерлидир. 
Фан шунчаки билимлар системаси эмас, балки ривожланувчи система ва 
айни вақтда аниқ мақсадга қаратилган инсон ақлий фаолиятининг махсус 
соҳасидир. Агар биз фан деганда билимлар йиғиндисини тушунадиган бўлсак, 
у ҳолда фанни статик, қотиб қолган ёки тайёр берилган ҳодисага 
айлантирамиз. Ҳолбуки, билим фаннинг илмий фаолиятга тортилган хом 
ашёсидир. Фаннинг моҳияти билиб олинган ҳақиқатда эмас, балки ҳақиқатни 
излашдадир. Бошқача қилиб айтганда, фан билимларни шунчаки эгаллаш 
эмас, балки мавжуд билимлар асосида янги илмий билимлар ҳосил қилиш, 
яъни янгиликлар яратишдир. 
Шубҳасиз, илмий билимлар илмий фаолиятнинг ички мақсадидир: 
“статик” билимларни эгалламай ва ўзлаштирмай туриб илмий тадқиқотда 
бирон бир ютуққа умид боғлаб бўлмайди. Мавжуд “статик” билимларга 

---

таяниб, уларни ижодий ривожлантириш орқали янги илмий натижаларга 
эришилади. 
Илмий фаолият илмий потенциал (илмий кадрлар, илмий 
муассасалар)да рўй берадиган жараёнларни ўз ичига олиш билан 
чекланмайди. Агар илмий потенциал ўзининг статик ҳолатидан динамик 
ҳолатига ўтмаса, илмий фаолиятдан четлашади. Шу сабабли ҳам илмий 
фаолият тадқиқотчидан муттасил изланишни, ҳақиқатга интилишни, фан 
оламида яшашни, илмий янгиликлардан хабардор бўлиб туришни талаб этади. 
Тадқиқотчи илмий фаолиятни амалга ошириш учун фан эришган илмий 
ютуқларни ўзлаштириши, шу билимлардан фойдаланиши, уларни қайта 
ишлаши лозим. 
Илмий фаолият фаннинг муҳим хусусияти бўлган илмий билимлар 
системасини ўз ичига олади; ана шу илмий билимлар системаси янги илмий 
маълумотлар олишда муҳим асос, таянч бўлиб хизмат қилади. Бинобарин, 
илмий билимлар системаси сифатидаги фанни янги илмий билимлар яратиш 
жараёни – илмий фаолиятга қарши қўйиш ярамайди. Фан учун айни бир вақтда 
ҳам статика (барқарорлик), динамика (ривожланиш) хосдир. 
Фаннинг динамик ҳолатига алоҳида урғу бериш, яъни фан илмий 
янгиликлар яратиш жараёнига тортилсагина фан бўла олади, деган қараш 
бирёқлама ва мунозаралидир. Зеро, илмий билимлар системаси сифатида фан 
илмий фаолият жараёнида ҳам реал факт, ҳам айни вақтда илмий фаолият 
маҳсулидир. Шундай қилиб, фан, айни бир вақтда: 1) узлуксиз ўзгариш ва 
ривожланишдаги ҳамда ўз яхлитлигини сақлайдиган статик ҳолатдаги 
билимлар системаси, 2) инсон фаолиятининг махсус шакли бўлиб, янги илмий 
билимлар яратиш, илмий кашфиётлар қилиш унинг муҳим хусусиятидир. 
Илмий билимлар системаси ва фаолият тури – бу, турлича ҳодисалар эмас, 
балки алоҳида социал институт сифатидаги фанга хос бўлган моҳиятнинг 
намоён бўлишидир. 
Илмий изланиш одатда тадқиқот мавзусини аниқлашдан бошланади. 
Тадқиқот мавзуси долзарб муаммони ҳал қилишга қаратилган бўлмоғи лозим. 

---

Тадқиқот мавзуси ижодкордан мустақил изланиш олиб боришни, муаммони 
қўя олиши уни ҳал этишнинг ўзига хос йўлларини излаб топишни талаб 
қилади. 
Тадқиқот ишлари (магистрлик, номзодлик, докторлик) қуйидаги 
талабларга жавоб бермоғи лозим: 
1. Муаммони, тадқиқот мавзусини аниқлаш; 
2. Мавзуни долзарблигини мантиқий далиллар билан асослаш. 
3. Муаммога тааллуқли ишонарли илмий хулосалар чиқариш. 
4. Илмий тадқиқот шу муаммога доир бошқа ишлардан ўзининг 
тузилиш, мазмуни, бажарилиш усуллари, оригиналлиги билан ажралиб 
туриши керак. 
5. Илмий тадқиқот мавзуси олий ўқув юртларининг илмий ишлар бўйича 
тасдиқланган режаларида кўрсатилган комплекс муаммо доирасида бўлиши 
шарт. Бу, биринчидан, илмий ишларда майда-чуйда мавзулар билан ўралашиб 
қолишнинг олдини олишга, иккинчидан эса, илмий тадқиқотларни олиб 
боришдаги қайтариқлар, мавзудаги такрорланишларга йўл қўймасликка ёрдам 
беради.