|
Qadimgi hujjatlarni davrlararo tasniflash.
Munshaot
O‘rxun-
Enasoy
obidalari
1792-1750-yillar
Qonunlar majmuasi
Xammurapi onuni
1393-yil
To‘xtammis
hxon yorlig‘i
XIX asr
hujjatchiligi
Hozirgi davr
hujjatchiligi
Tarixchi olimlar izlanishlar olib borib, Sharqda X-XIX asrlarda yorliq,
farmonnoma, bitim arznoma, qarznoma, tilxat va mazmunan shunga yaqin hujjatlar
nisbatan keng tarqalgani haqida xabar beradilar. Yorliqlarning mazmuni xilma-xil
bo'lgan. Ular xabar, tavsif, farmoyish, bildirishsh, tasdiqlash va x.k.larni bildirgan.
K.Sodiqov o'zining «Eski uyg'ur yozuvi» (1989) asarida 1393-yil
To'xtamishxonning polyak qiroli Yag'aylaga yo'llagan yorlig'i, Temur Qutlu
ning 1397-yilgi yorlig'i, 1469-yilda Boburning otasi Umarshayx Mirzoning
marg'ilonlik Mir Sayid Ahmadga bergan yorlig'ini qayd qilib o'tadi. Shuningdek,
Toshkent hokimi Yunusxo'janing 1797-yil 2-iyunda Peterburgga - Rossiya
podshosiga o'z elchilari orqali yuborgan yorlig'i haqidagi ma‟lumotni «Arxiv
vneshniy politiki Rossii» Fond Tashkentskix dela» dan bilish mumkin. XIX asrda
Qo'qon xonligida patta keng tarqalgan hujjatlardan biri bo'lgan1. Pattada m a‟lum
kishiga muayyan miqdordagi pul, m ahsulot, urug' (don) yoki boshqa narsalarni
berish lozimligi haqida ma‟lumotlar aks ettirilgan. Yuqorida qayd qilinganidek,
kishilar, hatto, qabilalar o'rtasidagi muomalada hujjatning sodda shakllaridan
foydalangan. Masalan: M. Qoshg'ariyning «Devonu lug'otit-turk» asarida «bo'lug'»
atamasi uchraydi. U elchiga qaytib ketish uchun beriladigan ijozat qog'ozi,
elchilarga beriladigan tuhfa ma‟nolarini ifodalaydi. XI asr olimi Yusuf Xos
Hojibning «Qutadg'u bilik» asarida esa «bildirgulik» so„zi «yorliq» va «noma»
ma‟nosida ishlatilgan. Zahiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma» asarida
xalqaro aloqalarga doir atamalar qayd etilganki, bu atamalar tizimini
oydinlashtirishga katta yordam beradi. Unda «arzadosh» so'zi arizachi o'mida
qo'llangan. «Insho» so'zi esa, «yozma nutq» ma‟nosini beradi. «Farmon», «mirzo»
so'zlari ko'p ishlatiladi. Yorliqlar va ularning turlari. 0„rta Osiyo xonliklarida ish
yuritish xizmati. 1924 -yil 31-dekabrda qabul qilingan « Ishlarni o'zbek tilida
yuritish to„g„r isida » gi Qaror. Sovet davrida ish yuritish tizimining holati. 1989-
yilda o'zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi va hujjatlarning o'zbek tilida
yuritilishi kabilar tarixim izning turli davrlarida ish yuritish tizimi mavjud
bo'lganligining isbotidir. Milliy istiqlol, hech bir istisnosiz, hayotimizning barcha
sohalarida bo'lgani kabi, ona tilimiz rivoji uchun ham keng yo'l ochdi. M ustaqil
davlatim izning Asosiy qonuni - Konstitutsiyamizda, «Davlat tili haqida»ga Qonun
va boshqa rasmiy hujjatlarda ona tilimiz bo'lmish o'zbek tilining huquqiy maqomi
va istiqboli aniq ko'rsatib berilgan. Necha asrlar mobaynida goh yuksak rivoju
shuhrat topgan, gohida nopisandlik, turtkilash va kamsitishlardan ko'ngli singan,
ammo yorug' kunlarga yetmoq umidi so'nmagan tilimiz chinakam munavvar
kunlarga salomatyetib keldi. Yaqin o'tmishimizda milliy tafakkurni, milliy o'zlikni
izdan chiqarmoqqa, shu yo'l bilan o'z hukmronligining umrboqiyligini ta
‟minlamoqqa xomtama bo'lgan mustabid tuzum tilimizni izdan chiqarishga qattiq
bel bog'lagandi. Bu tuzum tilimizga «yagona umumxalq tili»ning unsurlarini
o„rinli-o„rinsiz tiqishtirishdan tashqari ayni shu «yagona umumxalq tili»ni ikkinchi
ona tilim deydiganlarga «xo„rozqand»lar ulashdi, shu yo'l bilan o'z ona tilini
bilmaydiganlar safini kengaytirishga urindi. Prezidentimiz Islom Karimov Oliy
Majlisning birinchi chaqiriq XIV sessiyasidagi (1999-yil 14-aprel) nutqida
mustabid sho'rolar tuzumining illatlari haqida gapirar ekan, xususan shunday degan
edi: «O„z ona tilini, milliy an‟ana va madaniyatini bilmaslik ko'plab odamlaming
shaxsiy fojiasiga aylanib qolgan edi». Bu, o'z navbatida, inson m a‟naviy
dunyosining qashshoqlashuviga, milliy qadriyatlarga bepisandlik bilan qarashdan
iborat nomaqbul aqidaning «bolalashi»ga olib kelganligini anglamaslik mumkin
emas. Sharqda X-XIX asrlarda yorliq, farmon, noma, bitimlar, arznoma,
qarznomalar, vasiqa, tilxat yoki mazmunan shunga yaqin hujjatlar nisbatan keng
tarqalgan. Yorliqlar mazmunan xilma-xil bo'lgan: xabar, tavsif, farmoyish,
bildirish, tasdiqlash va h.k. Bu o'rinda To'xtamishxonning 1393-yilda polyak qiroli
Yag'aylaga yo'llagan yorlig'i, Temur Qutlug'ning 1397-yildagi yorlig'i, Zahiriddin
Muhammad Boburning otasi Umarshayx Mirzoning marg'ilonlik Mir Sayid Axmad
ismli shaxsga 1469-yilda bergan yorlig„i1, Toshkent hokimi Yunusxo'janing 1797-
yil 2-iyunda Peterburgga - Rossiya podshosiga o'z elchilari orqali yuborgan
yorlig'i2 va boshqalarni eslab o'tish mumkin. Mazkur davr yorliqlarida o'ziga xos
lisoniy qolip shakllangan, yorliqlar matn jihatidan an‟anaviy tarkibiy qismlarga ega
bo'lgan. Masalan, eslab o'tilgan yorliqlarning birinchisi - «To'xtamish so‟zim
Yag'aylag'a» - deb, ikkinchisi - «Temur Qutlug' so'zim» deb, uchinchisi esa -
«Sulton Umarshayx Bahodir so'zim» deb boshlangan. Bayonda ham muayyan
qolip bor, shuningdek, albatta, yorliq yozilgan sana va joy ko'rsatilgan.
Nazorat savollari
1.
O„zbek hujjatchiligi tarixi haqida gapirib bering
2.
O„zbek hujjatchiligi uning an‟analari.
3.
Qanday hujjat turlaridan ko„p foydalanasiz?
4.
Qadimgi hujjatlarga nimalar kiradi?
5. Qadimgi Bobil hujjatchiligi haqida nimalarni bilasiz?
6. Qadimgi turkiy tilda yozilgan hujjatlar qaysi yozuvlarda yozilgan?
7. Mahmud Qoshg„ariyning “Devoni-lug„atit turk” asarida qadimgi
hujjatchilikka oid qanday namunalar keltirilgan?
8.
O„zbek zamonaviy hujjatchilihi haqida gapiring?
Do'stlaringiz bilan baham: |
