2-мавзу: хозирги замон табииётшунослиги ва унинг иш услублари

10. Эволюция назарияси

Ч.Дарвинга қадар бўлган даврларда тирик табиат тўғрисидаги тасаввурлар. Ч.Дарвиннинг эволюцион таoлимоти. Коэволюция концепцияси. Гея-Ер эволюция гипотезаси.

1. Чарльз Дарвинга қадар бўлгандаврда тирик табиат тўғрисидаги тасаввурлар.
Тирик табиатнинг ривожланиши тўғрисидаги дастлабки ғоялар Хиндистон, Хитой, Миср, Юнонистон олимларининг ишларида милоддан аввалги 2000-1000 йилллар илгари қайд қилинган. Ўша пайтнинг фалсафий мактаблари органик оламни "дастлабки материядан" ривожланган деган ғояни илгари сурган. Милоддан аввалги 2000 йилларда Хитойда ҳайвон зотларини ва ўсимлик навларини яратиш бўйича селекция ишлари олиб борилган.
Аристотель табиат бирлиги ҳақидаги ғояни илгари сурган. Аристотель тирикликни ўз-ўзидан ҳосил бўлади деган фикрни берган. У ҳайвонларни тузилишида умумий режа, органларнинг гомологияси ва корреляциясига оид билимларга асосланган эди.
Ўрта асрларда (X-XV аср) эволюцион ғояларни шаклланиши, Мовароуннахрнинг тараққиёти билан боғлиқ. Ўрта асрлар даврида Ўрта Осиёлик буюк олимларнинг қўшган хиссаси бебаҳодир.
Абу Наср Фаробий (873-950), Абу Райхон Беруний (973-1048), Абу Али ибн Сино (980-1037) ларнинг фикрлари ҳозирги назарий биология пойдеворининг шаклланишига асос солди.
Ўрта асрларда Европа Христиан динининг таoсирида илм-фан тараққиёти деярли тўхтаб қолди. Инквизация судлари хукмронлигида юзлаб илғор олимлар гулханларда тириклайин ёқилди.
XVI-XVIII асрларда Европада фанда уйғониш даври бошланди. Анатомия, Ўсимликларнинг хужайравий тузилиши, микроорганизмлар, эритроцит, сперматозоидлар тадқиқ этилди. Ҳайвонларни ўз-ўзидан ҳосил бўлмаслиги исботланди (XVII аср).
Карл Линней "Табиат системаси" асарида (1735) ўсимлик ва ҳайвонларни системага солиб бинар номенклатура асосида номлашни таклиф этди. К.Линней турни табиатнинг турғун, ўзгармас элементии деб хисоблади, лекин турланишларни табиий йўл билан ҳосил бўлишини этироф этди.

Эволюцион таoлимотнинг юзага келиши

Тирик табиатнинг эволюцияси ҳақидаги таoлимот Фарангистонлик (Франциялик) биолог олим Жан Батис Ламарк ва Чарльз Дарвиннинг ўтмишдошлари томонидан XIX асрнинг биринчи ярмида илгари сурилган.
Жан Батис Ламарк "Биология" атамасини фанга киритди ва ҳайвонот оламини табиий тизимини яратди. "Умуртқали" ва "Умуртқасиз" ҳаёвонларга бўлган, ўргимчаксимонлар ва чувалчанглар синфи бўлган. Одамни маймунсимон аждодлардан келиб чиққанлигини илмий далилларга асосланган ҳолда тушунтирди.