2-мавзу. Фалсафий тафаккур тараққиёти босқичлари: Шарқ фалсафаси

Веданта (ҳинд – “ведаларнинг охири”) – қадимги ҳинд фалсафий мактабларидан бири. Асосчиси Бадараян (м.ав. 6 аср). Унинг “Ведантасутра” асарида асосан жон ва худо масаласи таҳлил этилади. Мадхва мактаби тарафдорлари Худо ва жон тамоман мустақил нарсалардур деса, Шарката тарафдорлари худо ва жон бирдир дейишган. Диний-идеалистлик оқимю Моддий дунё Брахманнинг кўриниши. Моддий дунё Брахман сабаби эмас, оқибати.
Миманса (санскритча – тадқиқ қилмоқ) – Қадимги ҳинд фалсафий мактаби (м.авв. 2 аср). Асосчиси Жайминий. “Миманса - Сура” номли асар ёзган. Ташқи олам реал, моддий, сабаби уни сезги аъзоларимиз орқали хис этамиз. Ўзаро боғлиқлик, сабаб ва оқибат ҳукмрон. Дуализм: Рух абадий чексиз субстанция, у бир танадан бошқасига кўчиб юради. Оламда қанча тана бўлса, шунча рух бор. Оламдаги барча нарсалар билим манбаи. Ведалар муқаддас. Замон ва макон чексиз.
Санкхья (санскритча – сон, ҳисоблаш) – асосчиси Капила (м.авв. 7 аср). У “Санкхья сутра” номли асар ёзган, лекин бизгача етиб келмаган. Санкхья талимотига кўра, олам асосида 2 ибтидо – пракрити (материя) ва пуруша (рух) ётади. Пракрити фаол, нарсалар субстанцияси, моддий, абадий ва бирбутун. У яратилган эмас, боши ва охири йўқ. Пуруша – рухий субстанция, пассив, ҳечнарсани яратишга қодир эмас. Сабаб ва оқибатга катта эътибор беради, оқибат сабаб ичида яширинган. Ведалар ҳамма нарсани билишга ёрдам беради деб ҳисоблашган.
Ньяя (санскритча – қоида, муҳокама, мантиқ) асосчиси донишманд Готама (м.авв. 3 аср). Олам атомлар ва рухдан иборат. Онг ва жон рухнинг қисмларидир. Рухнинг ибтидоси ва интиҳоси йўқ, у абадийдир. Улар билиш масаласига алоҳида эътибор беришган. Бешта сезги аъзолари орқали биламиз. Ҳиссий қабул қилиб бўлмайдиган нарсалар реал эмас, демак Брахма (Худо) мавжуд эмас.
Вайшешина (санскритча – вишеша – алоҳида, ўзига хос) асосчиси донишманд Канада (Улука) “Вайшешика сутра” асарини ёзган. (1 минг йилликнинг биринчи ярими). Талимоти: объектив равишда икки хил дунё мавжуд. Биринчиси, ҳиссий дунё, иккинчиси ноҳиссий дунё. Атомизм. Ҳиссий дунё асосида атомлар ётади, улар маконда сон-саноқсиз, доима ҳаракатда, атомлар борлиқ асоси. Коинот сув, тупроқ, нур, ҳаводан иборат. Субстанция сифатларга эга, улар ҳам абадий.