2-mavzu. Dunyo fizik qiyofasining zamonaviy elementlari

Materiyani mavjud bo‘lish shakllari. Filosofiyada inson idrokidan mustaqil tarzda mavjud bulgan ob’yektiv reallikni ifodlalash uchun materiya kategoryasi mavjud. Fizika materiya tushunchasi orqali moddaning barcha tur mavjudliklari ko‘rinishlari tushuniladi. Ma’lumki modda turli agregat holatlarda bo‘lishi mumkin. Hozirgi zamon fizikasi materiyani mikroskopik darajadagi xossalarini tadqiq qilishda ulkan muvaffaqiyatlarga erishdi. Hozir materiya strukturasi l₀ = 10^-18mdarajadagi kichik masshtablargacha ma’lum. Koinotda hozirgi davrda materiya qanday taqsimlangan? Biz massasi taqriban M_yer = 6*10²⁴ kg, radiusi R_yep = 6400 km hamda, demak, o‘rtacha zichligi _yer = 5,5*10³ kg/m3 bo‘lgan Yerda yashayotirmiz. Yer Quyosh tizimidagi to‘qqizta sayyoradan biridir. Bizning yulduz – bu Quyosh bo‘lib, uning massasi M_Q =2*10³⁶ kg, radiusi R_Q =6,9*10³ km, o‘rtacha zichligi _Q = 1,4*10³ kg/m³ ga teng. Yer sayyorasi Quyoshdan taqriban 1,5*10¹⁵ m masofada joylashgan. Bu masofani yorug‘lik 499 s = 0,0058 sutkada bosib o‘tadi. Bu masofa astronomik birlik deyiladi. Quyosh o‘zining sayyoralari sistemasi bilan birga – bizning Galaktikamizdagi millionlab yulduzlardan biridir. Bizni Galaktikamizdagi yulduzlar soni taqriban 2*10¹¹ ga teng. Agar biz unga tashqaridan qaragay olsak, bizning Galaktikamiz markaziga tomon qalinlashib boruvchi disksimon tuzilmadan iborat ekanligini ko‘rar edik. Bu disk bir jinsli emas, u spiral strukturaga ega bo‘lib, diskning markaziy sohalarida katta, uning chekkalarida kichik bo‘lgan o‘zgaruvchan burchak tezlik bilan aylanadi. Bizning Galaktikamiz va doshqa galaktikalardagi, shuningdek galaktikalararo masofalar odatda parseklar bilan o‘lchanadi: 1 parsek (1ps) = 3,2 yorug‘lik yiliga teng. Galaktikaning Quyosh yaqinidagi qalinigi taqriban 2000 parsek, uning disk diametri 30000 parsek ga teng. Quyosh o‘zining sayyoralar sistemasi bilan Galaktika chetiga yaqin, ya’ni uning markazidan 1000 parsek masofa uzoqlikda joylashgan. Galaktikada yulduzlardan tashqari materiyaning boshqa turlari ham mavjud bo‘lsada, ular ozdir. Ular Galaktika butun massasining bir necha foizini tashkil qiladi, xolos.