2-Mavzu. Asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar va ularni hisoblash

3. YaIMni ishlab chiqarish usulida aniqlash 
 
Ishlab chiqarish usulida hisoblangan YaIM yakuniy tovarlar va xizmatlarni 
ishlab chiqarishning turli bosqichlarida qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi sifatida 
aniqlanadi. YaIMni bu usulda aniqlash statistik jihatdan qulay bo‘lishi bilan birga
uni hisoblashning muhim shartiga amal qilish, ya'ni bir qiymatni ikki bor hisobga 
olish, yoki oraliq mahsulot qiymatini YaIMga kiritib yuborishning oldini oladi. 
Ishlab chiqarish hajmini to‘g‘ri hisoblash uchun joriy yilda ishlab chiqarilgan 
tovar va ko‘rsatilgan xizmatlar qiymati bir marta hisobga olinish kerak. Ko‘pgina 
mahsulotlar bozorga borguncha bir nechta ishlab chiqarish bosqichini o‘taydi. Shu 
sababli YaMMda ayrim mahsulotlarni ikki va undan ko‘p marta hisobga olmaslik 
uchun, faqat pirovard mahsulotning bozor qiymati hisobga olinadi, oraliq 
mahsulotlar esa hisobga olinmaydi. 
Yakuniy tovarlar va xizmatlar deganda ularning ishlab chiqarish, yoki ichki 
ayirboshlash siklidan chiqqan, yakuniy iste'mol, jamg‘arish yoki eksport uchun 
foydalaniladigan qismi tushuniladi. 
Yakuniy tovarlar va xizmrtlarni ishlab chiqarishda sarflangan oraliq tovarlar 
va xizmatlar bahosi YaIMga qo‘shilmaydi.. 
Qo‘shilgan qiymat tovar va xizmatlarning sotish bahosi bilan ularni ishlab 
chiqarish uchun foydalanilgan xom ashyo va materiallarni sotib olishga qilingan 
xarajatlar o‘rtasidagi farq ko‘rinishida aniqlanadi. 
Ishlab chiqarish usulida aniqlangan YaIM ko‘rsatkichinig strukturasini va 
undagi siljishlarni tahlil qilish juda muhim xulosalar beradi. Alohida tarmoqlarning 
mamlakat iqtisodiyotida yaratilgan yalpi qo‘shilgan qiymatdagi ulushi, bu ulushning 
o‘zgarishi bu mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi va kutilayotgan istiqboliga 
baho berish imkonini beradi. 
1-jadval ma'lumotlariga tayangan holda O‘zbekiston Respublikasida ishlab 
chiqarilgan YaIMning tarmoq tuzilishini ko‘rib chiqamiz. 
Avvalam bor respublikamizda barqaror iqtisodiy o‘sish tendensiyasiga
erishilganligi va 2004 yilda real o‘sish sur'ati 107,4 foizni, YaIMning nominal hajmi 
esa 12189,5 mlrd. so‘mni tashkil etganini qayd etish zarur. 2005, 2006 va 2007-
yillarda ham yuqori o‘sish sur'ati saqlanib qoldi.

---

2007 yilda YaIMning 24,0 foizi sanoat tarmoqlarida, 21,7 foizi qishloq 
xo‘jaligida, 5,5 foizi qurilish sohasida va 39,3 foizi xizmat 
1-jadval. 
O‘zbekiston Respublikasida YaIM dinamikasi va ishlab chiqarish tarkibi 
ЯИМнинг ишлаб чиқариш таркиби,% 
Давр-
лар 
Мос 
даврларда 
жорий 
баҳоларда, 
млрд.сўм 
Ўтган йилнинг мос 
даврига нисбатан % 
(таққослама 
баҳоларда) 
Сано-
ат 
Қишлоқ 
хўжа- 
лиги
Қури-
лиш 
Хизмат 
кўрса-
тиш 
соҳаси 
Соф 
солиқлар 
2000 
3255,6 
103,8 
14,2 
30,1 
6,0 
37,2 
12,5 
2001 
4925,3 
104,2 
14,1 
30,0 
5,8 
28,2 
11,9 
2002 
7450,2 
104,0 
14,5 
30,1 
4,9 
37,9 
12,6 
2003 
9837,8 
104,2 
15,8 
28,4 
4,7 
37,4 
13,7 
2004 
12189,5 
107,4 
17,5 
26,4 
4,8 
37,2 
14,1 
2005 
15210,4 
107,0 
21,1 
26,3 
4,8 
37,2 
10,6 
2006 
20759,3 
107,5 
21,8 
25,1 
5,1 
37,9 
10,1
2007 
28186,2 
109,5 
24,0 
21,7 
5,5 
39,3 
9,5 
2008 
36839,4 
109 
22,3 
19,4 
5,6 
43,4 
9,3 
Manba: 1. «O‘zbekiston iqtisodiyoti» 2007 yil uchun tahliliy sharh. T., 2008 y. avgust. 9-bet. 
1. 
«O‘zbekiston iqtisodiyoti» 2008 yil uchun axborot-tahliliy byulleteni. T., 2009 y.
avgust. 6-bet. 
ko‘rsatish sohasida yaratildi. Iqtisodiyot rivojlanishi, real sektorda ishlab chiqarish 
samaradrligi oshib borishi bilan sanoat va ayniqsa xizmat ko‘rsatish sohalarining 
YaIMdagi ulushi ortib borilishi jahon iqtisodiy tarixida kuzatilgan hodisadir.
O‘zbekiston Respublikasida 2001-2007 yillarda sanoat tarmoqlarining YaIM dagi 
ulushi ortib borayotganligi progressiv tarkibiy siljishdan dalolat beradi. “Jahon 
moliyaviy inqirozining salbiy ta'sirlari sanoat ishlab chiqarishida nisbatan ko‘proq 
namoyon bo‘lishinatijada uning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi o‘tgan yildagi 24 
foiz o‘rniga 2008 yilda 22,3 foizni tashkil etgan. Qishloq xo‘jaligi salmog‘ining 19,4 
foizga qadar pasayishi esa mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti tarkibining 
takomillashib, unda sanoat, qurilish va xizmat ko‘rsatish sohalarining ulushi yildan-
yilga oshib borayotganligini anglatadi”. Qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi 
ko‘rinishida hisoblangan YaIM tarkibiga sof bilvosita soliqlar, ya'ni davlat 
byudjetiga tushgan qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i va bojxona boji to‘lovlari 
bilvosita soliqlar bilan davlat byudjetidan ishlab chiqaruvchilarga berilgan 
subsidiyalar o‘rtasidagi farq ham qo‘shiladi. 
Sof soliqlarning YaIMdagi ulushi 2007 yilda O‘zbekiston Respublikasida 9,5 
foizni,2008 yilda esa 9,3 foizni tashkil etdi. Sof soliqlarning YaIMdagi ulushi 
kamayib borishini ijobiy tendensiya deb baholash mumkin.