2-Mavzu: Anorganik moddalarning eng muhim birikmalari Reja

Tuzlarning turlari va nomenklaturasi
Tuzlar deb, tarkibida metall atomlari shuningdek, ammoniy guruppasi va kislota qoldig`i bo`lgan anorganik birikmalarga aytiladi. Umuman, tuzlar gidroksidlar va kislotaning o`zaro ta`siri mahsuloti bo`lib, ular turli tarkibli bo`ladilar. Ularning har biri bilan tanishamiz.
I. Orta tuzlar tarkibi faqat metall atomi (yoki ammoniy gruppasi) va kislota qoldig`idan iborat bo`lib M_xE_y yoki Me_xE_yO_z formulalarga mos keladi. Bunday tuzlarga:NaCl,
LiJ, Rb₂S, CsNO_3, MgSO₄, Ca₃(PO₄)₂, FeSO₄, NH₄Cl, NH₄NO₃ va boshqalarni kiritish mumkin.
II. Nordon tuzlar tarkibida metall atomi, kislota qoldig`idan tashqari vodorod atomi kislota qoldig`idan tashqari vodorod atomi saqlagan tuzlardir. Bu tuzlarga NaHCO₄, Mg(HCO₃)₂, K₂HPO₄, Fe(H₂PO₄)₂, LiHS, KHSO₃ va boshqalar misol bo`ladi.
III. Asosli tuzlar tarkibida metall atomi kislota qoldig`i va OH^— gidroksid guruhlari saqlagan tuzlar. Ularga: Mg(OH)Cl, (CuOH)₂CO₃, Fe(OH)(CH₃COOH)₂, Al(OH)₂Cl, Fe(OH)₂NO₃, [Cr(OH)₂]₂SO₄ va boshqalar kiradi.
IV Qo`sh tuzlar tarkibida bir xil kislota qoldig`i va ikki xil metall atomlaro saqlagan tuzlar. Bu qator tuzlarga:KAl(SO₄)₂^.12H₂O; (NH₄)₂Fe(SO₄)₂^. 12H₂O; KCr(SO₄)₂^.6H₂O lar kiradi.
V. Kompleks tuzlar tarkibida qattiq holda va eritmada mustaqil mavjud bo`la oladigan moddalar.
Bu tuzlar qatoriga: K₄[Fe(CH)₆], K₃[FE(CN)₆], Na₃[Co(NO₂)₆], Na₂[PtCl₆], K₂[HgJ₄], Na₂[Zn(OH)₄], Na₃[FeF₆], K₂[PtCl₄] kabi moddalar kiradi.
Tuzlarning nomlanishi.
- O`rta tuzlar metall nomiga (valentlik) kislota qoldig`ining nomini qo`shib aytish bilan nomlanadi: CuSO₄ - mis sulfat, FeCl₂ - temir (II) xlorid, FeCl₃ – temir (III) xlorid, Sn(NO₃)₂- qalay (II) nitrat, Cr₂(SO₄)₃- xrom (III)sulfat.
- Nordon tuzlar metall (valentligi) va kislota qoldig`i nomiga, agar tuz tarkibida vodorod atomi bitta bo`lsa ,, gidro” yoki ikkita bo`lsa ,,digidro” qo`shimchalari qo`shib aytiladi. Masalan, NaHCO₃- natriygidrokarbonat (yoki natriy bikarbonat); KHSO₃- kaliygidrosulfit (yoki kaliy bisulfit); CaHPO₄ - kalsiy gidrofosfat; NH₄H₂PO₄- ammoniy digidrofosfat; Mg(H₂PO₄)₂- magniy digidrofosfat, KH₂BO₃- kaliy digidrobonat.
- Asosli tuzlar metall nomi (valentligi) va kislota qoldig`i nomiga ,, gidrokso’’ so`zi qo`shib nomlanadi. Masalan, Mg(OH)NO<sub>3</sub> - magniy gidroksonitrat, Fe(OH)Cl- temir(II) gidroksoxlorid, Fe(OH)<sub>2</sub>Cl - temir (III) digidroksoxlorid, Al(OH)<sub>2</sub>CH<sub>3</sub>COO - alyuminiy digidroksoatsetat;
-Qo`sh tuzlar avval valentligi (oksidlanish darajasi) katta metall, keyin valentligi kichigining nomi va oxirida kislota qoldig`ining nomi aytilishi bilan nomlanadi:
-KAl(SO<sub>4</sub>)<sub>2</sub> –alyuminiy kaliy sulfat, (NH<sub>4</sub>)<sub>2</sub>Fe(SO<sub>4</sub>)<sub>2</sub><sup>.</sup>12H<sub>2</sub>O temir ammoniy sulfat. Bu tuzlar umumiy nom bilan ,, achchiqtosh” lar ham deb ataladi. Shunga muvofiq, birinchi – alyuminiy kaliyli achchiqtosh deb ataladi, ikkinchisi- temir ammoniyli achchiqtosh deb ataladi.
-Kompleks tuzlarni nomlashda, avval kislota qoldig`i (yoki neytral molekula)ning lotincha nomi, keyin uning soni, metallning nomi (valentligi) va tashqi sferadagi me-tall yoki (kislota qoldig`i) nomi aytiladi. Masalan, K<sub>3</sub>[FE(CN)<sub>6</sub>] – geksasianoferrat (III) kaliy, K<sub>2</sub>[PtCl<sub>4</sub>]- tetraxlorid platinat (II) kaliy, [CrCl<sub>2</sub>(H<sub>2</sub>O)<sub>4</sub>]Cl- dixlorotet-raakva xrom (III) xlorid. Agar tashqi sferada boshqa ionlar bo`lmasa: [CrCl₃(H₂O)₃] - trixlorotriakva xrom (III) kabi nomlanadi.
Gaz gidratlari (shuningdek, tabiiy gazlar yoki klatratlarning gidratlari) - suv va gazdan ma'lum harorat va bosim sharoitida hosil bo'lgan kristalli birikmalar. "Klatratlar" nomi (lotincha clat (h) ratus - "panjara bilan yopilgan, qafasga o'ralgan"), Pauell tomonidan 1948 yilda berilgan. Gaz gidratlari stexiometrik bo'lmagan birikmalar, ya'ni o'zgaruvchan tarkibli birikmalar deb tasniflanadi.
Birinchi marta gaz gidratlarini (oltingugurt dioksidi va xlor) 18 -asr oxirida J.Prestli, B.Peletier va V.Karsten kuzatgan. Gaz gidratlarining birinchi ta'rifini G. Devi 1810 yilda bergan (xlor gidrat). 1823 yilda Faraday xlor gidratining tarkibini aniqladi, 1829 yilda Levit brom gidratini kashf etdi, 1840 yilda Vöhler H2S gidratini oldi. 1888 yilga kelib P. Villar CH4, C2H6, C2H4, C2H2 va N2O gidratlarini oldi [1].
Gaz gidratlarining klatrat tabiati 1950 -yillarda tasdiqlangan. Stackelberg va Myullerning rentgen strukturaviy tadqiqotlaridan so'ng, Pauling, Claussen asarlari.
1940 -yillarda sovet olimlari abadiy muzlik zonasida gaz gidrat konlari borligini taxmin qilishdi (Strizov, Moxnatkin, Cerskiy). 60 -yillarda ular SSSR shimolida gaz gidratlarining birinchi konlarini ham kashf etdilar. Shu bilan birga, tabiiy sharoitda gidratlarning paydo bo'lishi va mavjudligi ehtimoli laboratoriya tasdig'ini topadi (Makogon).
Shu vaqtdan boshlab gaz gidratlari potentsial yonilg'i manbai sifatida qaraladi. Turli baholarga ko'ra, gidratlarda er usti uglevodorodlarining zaxirasi 1,8⋅105 dan 7,6⋅109 km³gacha o'zgaradi [2]. Ularning okeanlar va qit'alarning abadiy muzlik zonalarida keng tarqalishi, haroratning ko'tarilishi va bosimning pasayishi bilan beqarorlik aniqlangan.
1969 yilda Sibirda Messoyaxskoe konini o'zlashtirish boshlandi, bu erda birinchi marta tabiiy gazni to'g'ridan -to'g'ri gidratlardan (1990 yilgi ishlab chiqarish hajmining 36% gacha) qazib olish mumkin bo'lgan (tasodifan) mumkin deb hisoblangan. ) [3].

Hozirgi vaqtda tabiiy gaz gidratlariga qazib olinadigan yoqilg'ining mumkin bo'lgan manbasi, shuningdek iqlim o'zgarishiga hissa qo'shuvchi alohida e'tibor qaratilmoqda (qarang. Metan gidratli qurol gipotezasi).

Alfasiklodekstrin