2-ma’ruza(davomi) Mavzu: Axborotlarni tasvirlash turlari va formalari. Axborotlarning o'lchov birliklari. Sanoq sistemalari. Axborotlarni kodlash. Sanoq sistemalarida arifmetik amallar bajarish

Ikkilik sanoq sistemasi. Ikkilik sistema ham o’nlik sistema kabi pozision sistema bo’lib, unda sonlar faqat ikkita 1 va 0 yordami bilan ifodalanadi. Natural sonlar qatorining oldingi o’ttizta sonini ikkilik va sakkizlik va o’nlik sanoq sistemasida ifodasini yozamiz.

O’nlik sonlar	Ikkilik sonlar	Sakkizlik sonlar	O’nlik sonlar	Ikkilik sonlar	Sakkizlik sonlar
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15	1 10 11 100 101 110 111 1000 1001 1010 1011 1100 1101 1110 1111	1 2 3 4 5 6 7 10 11 12 13 14 15 16 17	16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30	10000 10001 10010 10011 10100 10101 10110 10111 11000 11001 11010 11011 11100 11101 11110	20 21 22 23 24 25 26 27 30 31 32 33 34 35 36

Ikkilik sonlar ustida qo’shish, ayirish, ko’paytirish va bo’lish amallarini bajarish mumkin. 0 + 0 = 0
0 + 1 = 1
1+ 0 = 1
1+ 1 = 10
Misol. va sonlarning yig’indisini toping. Bu sonlarni bir ustunga yozib, umumiy qoida bo’yicha qo’shamiz.

+
________

Ayirish amali uchun quyidagi jadvaldan foydalaniladi.
0 - 0 = 0
0 - 1 = 1
1- 0 = 1
10 - 1 = 1
Misol. va sonlarining ayirmasini toping.

-
________

Ikkilik sonlarni ko’paytirish jadvali quyidagicha.
0 x 0 = 0
1 x 0 = 0
0 x 1 = 0
1 x 1 = 1
Misol. va sonlarning ko’paytmasini toping.

x
------

+
------

Ikkilik sonlarini bo’lish amalini bajarishda ko’paytirish va ayirish jadvalidan foydalaniladi.
Sakkizlik sanoq sistemasining asosi 8 ga bo’lib, undagi 0,1,3,4,5,6,7 raqamlari orqali ifoda qilinadi. Qo’shish, ayirish, ko’paytirish va bo’lish amallari 8 lik sanoq sistemasi qoidalari asosida bajariladi.
1-jadval (sakkizlik sanoq sistemasi)

+(-)	0	1	2	3	4	5	6	7
0	0	1	2	3	4	5	6	7
1	1	2	3	4	5	6	7'	10
2	2	3	4	5	6	7	10	11
3	3	4	5	6	7	10	11	12
4	4	5	6	7	10	11	12	13
5	5	6	7	10	11	12	13	14
6	6	7	10	11	12	13	14	15
7	7	10	11	12	13	14	15	16

2-jadval (sakkizlik sanoq sistemasi)

X	0	1	2	3	4	5	6	7
0	0	0	0	0	0	0	0	0
1	0	1	2	3	4	5	6	7
2	0	2	4	6	10	12	14	16
3	0	3	6	11	14	17	22	25
4	0	4	10	14	20	24	30	34
5	0	5	12	17	24	31	36	43
6	0	6	14	22	30	36	44	52
7	0	7	16	25	34	43	52	61

Masalan:
1) 732₈ 2) 732₈
^{[phone]
_________ ________}
1256₈ 406₈
O’n oltilik sanoq sistemasining asosi 16 ga teng bo’lib, undagi sonlar 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 8, 9, A, V, S, D, E, F raqamlari orqali ifodalanadi. Bunda A- o’nni, V - o’n birni, S- o’n ikkini, D- o’n uchni, E- o’n to’rtni, F- o’n beshni bildiradi
Sonlarni bir sistemadan ikkinchi sitemaga o’tkazish qoidalari mavjud:
1. Ixtiyoriy sistemadan o’nlik sistemaga o’tkazish. Buning uchun son berilgan sistema asosining darajalari bo’yicha yoyiladi va yoyilma hisoblanadi:
Masalan, o’nli sistemadagi 2001 soni to’rt razryadli hisoblanadi. Razryadlar chapdan o’ngga qarab nomerlanadi va har bir razryadga asos darajasi mos keladi.
Razryad 3 2 1 0 razryad nomi asos darajasi
son 2 0 0 1
birliklar: 10⁰
o’nliklar: 10¹
yuzliklar: 10²
mingliklar: 10³
Har qanday sonni asos darajasi bo’yicha yoyib chiqish mumkin.
Masalan: a) 200110=210³+010²+010¹+110⁰
b) 389710=310³+810²+910¹+710⁰
Xuddi shunday ixtiyoriy sanoq sistemasidagi sonlarni o’nli sanoq sistemasida ifodalash mumkin. Masalan,
a)100111₂=12⁵+02⁴+02³+12²+12¹+12⁰=32+0+0+4+2+1=39₁₀
b)11011,0112=12⁴+12³+02²+12¹+12⁰+02^-1+12^-2+12^-3= -=16+8+2+1+0,25+0,165=27,32₁₀
c) 3512₈=38³+58²+18¹+28⁰=586₁₀ d)213,1₈=28²+18¹+38⁰+18^-=75,165₁₀
e) ABC₁₆=1016²+1116¹+1216⁰=2560+176+12=2748₁₀
Yuqorida keltirilgan amalga teskari amalni ham, ya’ni o’nli sanoq sistemasidagi sonlarni boshqa sanoq sistemalarida ham ifodalash mumkin.
2. O’nlik sistemadagi sonni R asosli sistemaga o’tkazish.
a) Butun sonni o’tkazish uchun berilgan son o’tkazilishi kerak bo’lgan sistema asosi R ga qoldiqli bo’linadi. Bo’linma nolga teng bo’lmasa, u yana asosga qoldiqli bo’linadi va h.k. jarayon bo’linma nolga teng bo’lganda tugatiladi va hosil bo’lgan qoldiqlar teskari tartibi sonning R- lik sistemadagi ifodasini beradi.
Masalan. 1. 437₁₀ sonini ikkilik sistemada yozing:

son	Bo’luvchi	qoldiq
437 218 109 54 27 13 6 3 1	2 2 2 2 2 2 2 2 2	1 0 1 0 1 1 0 1 1

Agar qoldiqlarni teskari tartibda yozib chiqsak, kerakli natija hosil bo’ladi: 437₁₀=110110101₂
2. 746510₁₀ sonini sakkizlik sistemada ifodalang:

son	Bo’luvchi	qoldiq
7465 933 116 14 1	8 8 8 8 8	1 5 4 6 0

Natija: 7465₁₀=6451₈

3. 
   98653₁₀ sonini 16-lik sistemada ifodalang:
   

son	Bo’luvchi	qoldiq
98653 6165 385 24 1	16 16 16 16 16	13 5 1 8 0

Natija :98653₁₀=815D₁₆
Misollar:

1. 
   25₁₀ ni ikkilik sistemaga o’tkazing:
   

25 2
24 12 2
1 12 6 2 25₁₀=11001₂
0 6 3 2
0 2 1
1

2. 
   25₁₀ ni sakkizlik sistemaga o’tkazing:
   

25 8

24 3 8 25₁₀=31₈
1 0
3

3. 
   28₁₀ ni o’n oltilik sistemaga o’tkazing:
   

28 16
16 1 16 28₁₀=1C₁₆

12
b) To’g’ri kasrni o’tkazish uchun u asos P ga ko’paytiriladi. Keyin hosil bo’lgan sonning butun qismi ajratiladi va kasr qismi yana R ga ko’paytiriladi. Bu jarayon ko’paytmaning kasr qismi nolga teng bo’lganda yoki kerakligicha raqamlar hosil qilinganda to’xtatiladi va butun qismlar ketma- ketligi kasrning R- ning sistemadagi yozuvini beradi.
Misollar:

1. 
   0,3125₁₀ sonini ikkilik sistemaga o’tkazing.
   

1. 
   3125 0,3125₁₀=0,0101₂
   

0 6250
1 250
0 50

2. 
   0
   

2. 
   0,12₁₀ sonini ikkilik sistemaga o’tkazing.
   

0 12 0,12₁₀ = 0,000111_…….2
0 24
0 48
0 96
1 92
1 84
1 68

3. 
   0,225₁₀ sonini sakkizlik sistemaga o’tkazing.
   

0 225
1 800
6 400
3 200
1 600 0,225₁₀ =0,16214_….8
4 8
c) Aralash sonni o’tkazish uchun butun qismi va kasr qismi alohida alohida o’tkaziladi.
Misol: 25,3125₁₀ ikkilik sistemaga o’tkazing.
25₁₀ =1101₂ 0,3125₁₀=0,0101₂ 25,3125₁₀=11001,0101₂
3. R- lik sistemadan –g- sistemaga o’tkazish uchun avval R- lik son 10- likka, keyin 10 likdan –g- likka o’tkaziladi.
Misol: 11001₂=25₁₀=31₈ 34₈=28₁₀=10₁₆
4 -qoida. 8 lik sanoq sistemasidan 2 lik sanoq sistemasiga o'tish uchun triadalardan ham foydalanish mumkin

8 lik sistemasidagi sonlar	0	1	2	3	4	5	6	7
2 1ik sistemasidagi sonlar '. *	0	1	10	11	100	101	110	111
Triadalar	000	001	010	011	100	101	110	111

Jadvalga e'tibor beradigan bo'lsak, 8 lik sanoq sistemasining raqamlarini 2 lik sanoq sistemasida ifodalash uchun ikkilikning kamida 3 ta raqami kerak bo'lar ekan. Bu uchtalik triada deb ataladi.
Sinov savollari

1. 
   Axborot nima?. Uning qanday ko’rinishlarinin bilasiz?
   
2. 
   Axborotning asosiy xususiyatlari nimadan iborat?
   
3. 
   Axborotlarni qayta ishlash texnologiualarini izohlang?.
   
4. 
   Axborotlarning o’lchov birliklarni ayting?
   
5. 
   Axborotlar komputerda qanday tasvirlanadi.?
   
6. 
   Sanoq sistemasi nima? Uning qanday turlarini bilasiz?
   
7. 
   Sanoq sistemasi ustida qanday amallarni bajarish mumkin?
   
8. 
   Pozitsion sаnoq sistеmа bilаn pozitsion bo’lmаgаn sаnoq sistеmаning fаrqi nimаdа? Rim rаqаmlаri qаysi sаnoq sistеmаsigа tеgishli? Nimаgа?
   
9. 
   2 lik, 8 lik, 16 lik sаnoq sistеmаlаridа nеchtа vа qаndаy rаqаmlаr mаvjud?
   
10. 
    10 lik sаnoq sistеmаdаn k-sаnoq sistеmаgа o’tkаzuvchi vа аksini bаjаruvchi dаsturning аlgoritmini tuzing.
    
11. 
    Qanday axborot kodlangan deyiladi?
    
12. 
    Axborotlarni eng kichik o’lchov birligi nima? Boshqa o’lchov birliklarini ham bilasizmi?
    
13. 
    Nima uchun haqiqiy sonlar ustida amallar taqriban bajariladi.
    
14. 
    Bir sanoq sistemasidan boshqasiga qanday o’tiladi?
    
15. 
    Bir sanoq sistemasidan boshqasiga o’tishning 2-qoidasi nima?
    
16. 
    Qanday axborot kodlangan deyiladi?
    
17. 
    Kompyuter xotirasida butun sonlar qanday saqlanadi? Haqiqiy sonlar-chi?
    
18. 
    Nima uchun haqiqiy sonlar ustida amallar taqriban bajariladi.
    

Uyga vazifa : Sanoq sistemalari ustida amallarni bajaring:
1) 1111₂+10010₂= 2) 5A₁₆·3,5₁₆= 3)1101,101₂+10,111₂=
4) AAA₁₆-777₁₆ = 5) 1000₂-11,11₂= 6) A37₁₆+33₁₆ = 7) 110,1₂-11,01₂= 8) 777₈+666₈= 9) 35,3₈-22,4₈=
10) 777₈-567₈= 11) 101₂-110₂= 12) 327₈+544₈=
Adabiyotlar
[1],[2],[3],[4],[5],[12]