2-Ma’ruza: Tizimlarga faoliyat ko‘rsatish va rivojlanish qonuniyatlari Reja

2.3-rasm. Boshqaruv tizimining modeli. 
Mazkur modelda boshqaruvchi qism va boshqaruv ob'ektining o‘zaro 
aloqasi aniq nomoyon bo‘ladi. Ular uch xil ko‘rinishdagi buyruq oladi, ya'ni: hech 
bir ko‘rsatmasiz bajariladigan dastur; ma'lum bir ehtimoliy voqealar sodir bo‘lgan 

---

hollarda bajariladigan tashkiliy qoidalar; atrof–muhitning taxminiy ta'siri va tizim 
faoliyatining me'yoriy rejimdan chalg`ish bilan bog`liq bo‘lgan boshqaruv 
buyruqlari. 
I(v) – tashqi muxitning statsionar shart–sharoitlari xaqidagi axborot; 
I(b) – tashqi ta'sirlar haqidagi axborotlar; 
I(R) – boshqariladigan ob'ekt harakatlari to‘g`risidagi axborot;
I(i) – boshqariladigan ob'ekt holati to‘g`risidagi axborot;
I(a) – tahliliy axborot;
I(y) – hisobot axboroti;
I(q) – bashoratlash axboroti;
I(k) – nazorat axboroti; 
I(n) – me'yoriy axborot ; 
W(n) – reja axboroti;
W(m) – dasturiy axborot; 
W(p) – tartibga soluvchi axborot;
W(o) – tashkiliy axborot. 
Quyida to‘liq boshqaruv davri faoliyatining amaliy mohiyatini ko‘rib 
chiqamiz.
1.Bashoratlash - bu tashqi muhitning yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan 
holatini, boshqariladigan ob'ektning o‘zini tutishini aniqlash maqsadida 
ma'lumotlarni qayta ishlash hamda ular har birining ehtimolligini baholashdan 
iborat.
2. Rejalashtirish – bu tizimning kelajakdagi orzu qilingan holatini ishlab 
chiqish (rejali modelini ishlab chiqish) va ushbu holatga erishish uchun 
mablag`larni taqsimlashga nisbatan qarorlar qabul qilishdan iborat. Rejalashtirish 
maqsad va mezonlarni tanlashni o‘z ichiga oladi. Shu maqsad va mezonga nisbatan 
boshqaruv samaradorligi baholanadi. 
3. Dasturlash rejasini amalga oshirish, ya'ni tizim faoliyatining algo-ritmini 
ishlab chiqish uchun boshqariladigan harakatlar ketma–ketligi hamda o‘zaro 
aloqasini bayon etuvchi dasturlarni ishlab chiqishdan iborat. 
4. Tashkil etish – mustahkam (bardoshli) ob'ektlar yoki jarayonlar 
tuzilmasini o‘zgartirishi yoki ko‘rishdan, ya'ni ma'lum bir holatlarida bosh-
qariladigan ob'ektlar faoliyatini reglamentlashtirishda foydalanila-digan u yoki bu 
qoida, protsedura, usul, algoritmlarini belgilash yoki o‘zgartirish demakdir. 
5. Me'yorlashtirish - tizimning xususiyatlarini ifodalovchi statistik 
ma'lumotlarni doimiy ravishda yig`ish va ular asosida tizimning bir me'yorda 
faoliyat ko‘rsatishini ta'minlab turish.
6.Hisobga olish boshqariladigan ob'ekt va tashqi muhit parametrlari 
majmuini qayd etishdan iborat. U yana keladigan ma'lumotlarni dastlab qayta 

---

ishlash, jumladan, tasniflash, guruhlash va hokazo arifmetik hamda mantiqiy 
operatsiyalarni o‘z ichiga oladi. 
7. Nazorat qilish – boshqariladigan ob'ektlarning me'yorida ishlashidan 
chalg`ishi to‘g`risidagi ma'lumotlar mazmunini aniqlashdan iborat.
8. OperBoshqarish – tasodifiy ta'sirlar sababli tizim ishining me'yoriy 
rejasidan chetlashishini bartaraf etish maqsadida qaror qabul qilish, ya'ni qayta 
aloqa asosida tuzatish, olinadigan samaraning sifat va miqdor o‘lchovlari 
o‘zgarishiga ko‘ra boshqariluvchi ob'ektga ta'sir ko‘rsatishidir. 
9. Tahlil – tizimning joriy holatini o‘rganishda ish samaradorligini oshirish 
uchun uning imkoniyatlarini tahlil etishdan iborat.
Shunday qilib, boshqaruv shakl nuqtai-nazaridan axborot jarayonini 
ifodalaydi. Boshqaruv mohiyati esa boshqaruv tizimidagi olingan barcha axborotni 
qayta ishlash, qarorlar qabul qilish hamda boshqariladigan ta'sir ko‘rinishida 
boshqaruv ob'ektlariga natijaviy axborotlarni berishdan iborat.
1.
Boshqarish tizimi kishilarning moddiy dunyoda biron bir jarayonni 
tashkil etish sohasidagi muayyan maqsadga qaratilgan faoliyatdir. Boshqarish 
tizimi ishlashi uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitlar quyidagilardan iborat: 
2.
Boshqarish ob'ektlarining mavjudligi. 
3.
Mazkur ob'ekt faoliyatining maqsadi ma'lum bo‘lishi. 
4.
Boshqarish tizimi mustaqil harakat qilishi uchun muayyan xuquqlarga 
ega bo‘lishi. 
5.
Boshqaruvchi ob'ektning boshqariluvchi ob'ekt xaqida mufassal 
ma'lumotlarga ega bo‘lishi.