2-Ma’ruza Neft tovarlari kimyoviy tarkibi va uning tuzilishi. Kimyo sanoati

Neftning fraksiyalari
Qoramoy, moyli fraksiyalar va gudron neftning og'ir fraksiyalaridan bo'lib, o'zaro komponent tarkibi va tuzilishi jihatlaridan farq qiladi. Turli neftlarda 10 foizdan 70 foizgacha bo'ladigan parafinli uglevodorodlar neft mahsulotlarining xossalariga katta ta'sir ko'rsatadi: uglevodorodlar me'yoridan ko'p bo'lsa (uglerod atomlari to'g'ri zanjir holida joylashgan) benzin va kerosin sifatini pasaytirib yuboradi, izomer tuzilgan uglevodorodlar esa ularning oktan xususiyatlarini yaxshilaydi. Parafín, uglevodorodli moy va qoramoyning qotish harorati yuqori bo'ladi. Naften uglevodorodlar tarkibida neft miqdori
25 foizdan 75 foizgacha bo'ladi. Ular parafinli uglevodorodlarga nisbatan ancha yuqori oktan songa ega bo'lib, surkov moylarining qovushoqligini oshiradi. Benzol, ksilol, toluol kabi moddalar aromatik uglevodorodlarning asosiy turlaridir. Ular benzin tarkibida bo'lsa, oktan soni ko'tariladi va, aksincha dizel yoqilg'i tarkibida aromatik uglevodorod bo'lsa, yoqilg'ining yonish jarayoni yomonlashadi. Aromatik uglevodorodlar neft-kimyo sintezi mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun qimmatli xomashyo hisoblanadi. Neftdan yoqilg'i sifatida foydalanilmaydi, u neft mahsulotlariga aylantiriladi. Neftni bevosita haydash kreking neft mahsulotlari olishning asosiy usullaridir. Bevosita haydash jarayonida neft qaynash va kondensatsiyalanish haroratiga ko'ra ayrim yengil fraksiyalarga bo'linadi. Rektifikatsion kamerada bug' pastdan yuqoriga ko'tarilar ekan fraksiyalarning bug'i kondensatsiyalanadi. Turli uglevodorodlar turli haroratda kondensatsiyalanadi: solyar distillyat taxminan 350-300°C da, kerosin 300-250°C da, ligroin 250 - 200°C da va benzin 200°C dan pastroqda kondensatsiyalanadi. Kondensatsiyalangan fraksiyalar (distillyatlar) suv sovitgichlari yordamida suyuqlikka aylanadi. Qoramoyni haydash uchun u vakuum sharoitida 350°C ga qadar takroran qizdirilib bug'simon holatga o'tkaziladi. Haydash mahsullaridan xilma-xil mineral moylar olinadi. Haydashdan qolgan qoldig'idan gudron, izolatsion materiallar olishda hamda yo'l qurilishida foydalaniladi. Benzin Bu yonilg'i yengil uglevodorodlar (C5H12-C10H22) aralashmasidan iborat uchqundan alangalanadigan karbyuratorli yonilg'idir. Benzin O'zbekistonda Oltinariq, Farg'ona va Qorovulbozor (Buxoro viloyati, Kogon tumani) neftni qayta ishlash zavodlarida ishlab chiqariladi. Benzin tarkibida uglerod (85 foiz) va vodorod (15 foizgacha), shuningdek, kislorod, azot va oltingugurt boiadi. Benzin - rangsiz yoki biroz sarg'ish suyuqlik boii b o'ziga xos hidi bor, zichligi 0,70-0,78 g/sm3 . Uning o't olish harorati 40°C dan past, qotish harorati esa 60°C dan past. Benzin smola va boshqa materiallarning erituvchisi sifatida ham ishatiladi. Benzinning asosiy qismi bevosita haydash kreking usuli bilan olinadi. Avtomobil benzinlarining xossalari, yonish issiqligi, detonatsion chidamliligi, fraksion tarkibi, kimyoviy turg'unligi, korroziyaga chidamliligi, tarkibidagi oltingugurt va boshqa aralashmalariga qarab tavsiflanadi. Yonilg'i sifatida benzinning eng muhim xossalaridan biri uning detonatsion kuchi hisoblanadi: benzinning detonatsion kuchi qancha yuqori boisa , motor shunchalik samarali ishlaydi. Yonilg'i aralashmasining siqilish darajasi ko'tarilishi bilan motorning quwati va foydali ish koeffitsiyenti ko'tariladi. Benzin portlash kuchi (detonatsiya qobiliyati) bo'yicha 72,76,80 va 93-oktan sonli turlarga bo'linadi. Oktan soni uni portlash qobiliyati bo'yicha izooktan C8Hig (portlamaydigan) va geptan C7H16 (portlovchi) aralashmasining portlash kuchiga tengligini ko'rsatadi. 76 va 93-rnarkali benzinlarning portlash kuchini pasaytirish uchun tetraetilqo'rg'oshinning Rb(C2H5)4 bromli etildagi S2N5Vr eritmasi ishlatiladi Sanoatimiz A-72, A-76, AI-93 va MI-98-markali avtomobil benzinlarini tayyorlab chiqarmoqda. Benzin markasidagi "A" harfi avtomobilniki ekanligini, raqam esa eng kam oktan sonini bildiradi. A-72 benzin ishlab chiqarilmaydi.
Benzin fraksiyalari • Yengil benzin — gazolin voki petroley efiri. Qaynash temperaturasi 40—70 °C, solishtinna og'irligi 0,64—0,66 g'sm3. Petroley efiri, asosan, erituvchi sifatida ishlatiadi j • O'rtacha benzin (haqiqiy benzin). Qavnash temperaturasi 70— 120 °C, zichligi 0,70 g cm3- Benzin fraksiyasi texnikaning qaysi sohasida ishlatilishiga ko'ra aviatsion, avtomobil benzini vahokazolarga bo'linadi. Texnikada o'rta benzin fraksiyasi, asosan, ichlci yonuv dMgatellanda voiiüa'i sifatida ishlatüadi. • Og'ir benzin yoki boshqacha aytganda ligroin Qaynash temperaturasi 120—140 3C, solishtirma og'irligi 0,73—0,77 g sm3 . Bu fraksiya dizel dvigatellari uchun vonilg'i sifatida ishlatüadi A-76 sariq rangga bo'yaladi. AI-93 zarg'aldoq-qizil tusga va AI-98 ko'k tusga bo'yaladi. AI-98 dan tashqari hamma xil benzin yozlik va qishlik benzinga bo'linadi: yozlik benzindan 1-apreldan I-oktabrgacha, janubiy rayonlarda esa butun yil bo'yi foydalaniladi, qishlik benzindan esa l-oktabrdan 1-aprelgacha, shimoliy va shimoli-sharqiy rayonlarda esa yil bo'yi foydalaniladi.
'AI " avtomobil henzinligini bildiradi " 92 Sonlar oktanlar sonini . maxsus tadqiqot usulini ifodalayd i (masala n 80 . 92 , 95 , yok i 98 ) 2,3,4 yoki 5 sonlari texnik reglamcntga muvofiq benzin sinfi. Ru son "Yevro" ckologik standartning nomeri bilan mos kelishi kerak (2 ushun Yevro-2, 3 uchun Yevro-3 va hokazo).
Benzinning tamg'alanish i Fraksiya tarkibi benzin sifatining va uning bugianuvchanligining, ya'ni suyuq holatdan gazsimon holatga o'tish qobiliyatining muhim ko'rsatkichidir. Yonadigan aralashma hosil boiishi, motor qizishining davomati va uni ishga tushirishning osonligi yoqilg'ining bugianuvchanligiga bogii q boiadi. Solyarka Bu yonilg'i havoning siqilishi natijasida harorat 500-600°C ga ko'tarilganda yonadigan dizelli yonilg'idir. Solyarka benzin singari parafinli, naftenli va aromatik uglevodorodlarning aralashmasidan tashkil topgan. Solyarkaning zichligi 0,79-0,97 g/sm3 , o't olish harorati 35-80°C, yozlik yonilg'i navlari uchun o't olish harorati -5°C dan yuqori emas, qishlik yonilg'i navlari uchun esa -25°C dan -30°C gacha. Qotish temperaturasi xiralashish temperaturasidan 5-10°C pastroq bo'lishi kerak. Ko'p yuk ortadigan avtomobillar, traktorlar va yo'l mashinalariga o'rnatiladigan motorlarda, suv transporti va temiryo'l transportida, turli energetika qurilmalarida dizel yonilg'idan foydalaniladi. U ikki turda ishlab chiqariladi: tezyurar dizellar uchun yengil, uncha qovushqoq boimaga n yoqilg'i hamda sekinyurar dizellar uchun yuqori qovushoqli yonilg'i ishlab chiqariladi. Dizel motorlar ancha tejamli bo'ladi, chunki ulardagi yoqilqi sarfi karbyuratorli motorlarga nisbatan 30-4 0 foiz past, yonadigan aralashmaning siqilish darajasi esa ikki baravar yuqori. Dizell yonilg'isining sifati sitan soni bilan aniqlanadi. Bu son solyarkaning alangalanish qobiliyatini ko'rsatib, sitan CH3(CH2)i4CH3 va metilnaftalin CH3Ci 0H8 aralashmasining alangalanish quvvatiga teng bo'ladi. Traktorlar uchun sitan soni 40-4 5 bo'lgan solyarka ishlatiladi. Sanoatda ishlatish sharoitlariga qarab uch xil markada dizel yonilg'i ishlab chiqaradi: atrof havoning harorati 0°C va undan yuqori bo'lganda ishlatish uchun "L" (yozlik) yonilg'i, atrof havoning harorati 20°C va undan yuqori bo'lganida ishlatiladigan "Z" (qishki) yonilg'i, atrof havoning harorati 50°C va undan yuqori bo'lganida ishlatiladigan "A" (arktik) yonilg'i ishlab chiqaradi. Uchala markadagi dizel yonilg'isi uchun sitan soni me'yori kamida 45 qilib belgilangan. Dizel yonilg'i tarkibidagi oltingugurt miqdoriga qarab ikki turga bo'linadi: "I"-oltin gugurt-0,2 foizdan ko'p emas va "H"-0,5 foizdan ko'p emas ("A" markasi uchun-0,4 foizdan ko'p emas). Reaktiv aviatsiya motorlari uchun neftni bevosita haydash mahsullari bo'lmish kerosin va ligroindan, shuningdek, ayrim neft distillyatlari gazoyl fraksiyalarining ikkilamchi olingan mahsulotlar bilan hamda gidravlik tozalangan neftlarning bevosita haydalgan distillyatlaridan yoqilg'i sifatida foydalaniladi. Yoritish kerosini. Bu molekulasi o'rta uzunlikda bo'lgan uglevodorodlardan (Ci0H22- C| 7H3 6 ) tashkil topgan yoritish suyuqligidir. Tutunsiz, alangasining balandligi bo'yicha trun hisobida kerosin K-20,
K-22, K-25 va K-30-markalarga bo'linadi. 4 Ko'mirla r Bular uy-ro'zg'orda ishlatiladigan asosiy qattiq yoqilg'i bo'lib hisoblanadi. O'zbekistonda ko'mir konlari asosan Angren, Olmaliq, Sariosiyo (Sharg'un shahri) va Boysun tumanlarida joylashgan.
Ko'mirlar issiqlik berish quvvati bo'yicha har bir kilogrammi yonganda 11,3-18,8 Mj (megajoul) issiqlik beradigan qo'ng'ir, 19,7-20,5 Mj issiqlik beradigan toshko'mir va undan yuqori miqdorda issiqlik beradigan antratsitlarga bo'linadi. Yirikligi bo'yicha 50-200 mm li taxta-yirik, 50-100 mm li yirik,
25-50 mm li yong'oq kattaligidagi va 13-50 mm li mayda aralash turlarga bo'linadi. Namligi bo'yicha 15,25-28 va 32—40%1 i turlarga bo'linadi. Namlik ko'mirlarning issiqlik yaratuvchanligini pasaytiradi.
2.2. Yog'lash moylari Bular neftdan yonilg'ilar olingandan keyin qolgan mazutdan olinib, harakatlanuvchi metall qismlarni ishqalanish koeffitsiyentini kamaytirib, ularni yeyilishdan saqlash uchun ishlatiladi.