2-maruza. Demografik jarayonlar va aholi xaqida ma’lumotlar manbaiari

Aholini ro'yxatga olish usullari. Aholidan ma'lumotlarni olishda ikkita usul qo'llaniladi — so'rovnoma va o'zini-o'zi hisobga olish. Ular o'rtasidagi farq quyidagidan iborat: so'rovnomalarda ro'yxatga olish varaqalarini hisobchi, o'zini-o'zi hisobga olishda esa ro'yxatdan o'tuvchilarning o'zlari to'ldiradi. So'rovnomada u yoki bu shaxslar to'g'risidagi ma'lumotlarni hisobchi ularning o'zlaridan bevosita og'zaki so'rash orqali oladi, o'z-o'zini hisobga olishda esa odatda - uchinchi shaxslar oladi (ko'pincha, oila boshlig'i yoki oilaning yoshi katta a'zosi). So'rovnomada ro'yxatga olish varaqalari doimo hisobchining o'zida bo'ladi, o"z-o'zini hisobga olishda esa ular awaliga tarqatilib chiqiladi va ma'lum bir
muddatdan so'ng esa yig'ib olinadi. Bunda hisobchi ularni to'g'ri to'ldirilganligini rekshirib chiqadi.
U yoki bu usulni tanlashda iloji boricha kamroq mablag' sarflanishiga erishish orqali aniq ma'lumotlarni olishdan kelib chiqiladi. So'rovnoma usulining afzalligi shundan iboratki, bunda hisobchi bevosita so'raluvchilar bilan shaxsan uchrashish zaruratidir. Faqatgina bolalar bundan tnustasno (ular to'g'risida ma'lumotlarni ota-onalar yoki ota-ona o'rnini bosuvchilar beradi), shuningdek, u yoki bu jismoniy nuqsonlari bo'lgan va aqli zaifshaxslar ham bundan mustasnodir. Ko'pchilik holatlarda vaqtincha yo'q boiganlarni agar ular hisobchi kelgan vaqtda uylariga qayimagan bo'lsaso'rashning inikoni bo'lmaydi. Nihoyat, aytish mumkinki, hisobchi barcha mavjud yashovchilar bilan uchrashishga imkoni bo'lmaydi. Ular lo'g'risidagi ma'lumotlarni oilaning boshqa a'zolaridan so'rash orqali, agar yolg'iz yashaydiganlar bo'lsa, hatto qo'shnilaridan ham so'rashga ijozat-beriladi.
O'zini-o'zi hisobga olish ham shaxsan uchrashishni inobatga olmasdan qolmaydi. Odatda, hisobchiga nafaqat ro'yxatga olish varaqalarini to'ldirishga yordam berishda. balki ularni bevosita to'ldirilishda ishtiroketishiga ham ijozat beriladi. Ayrim ro'yxatga olinuvchilar bilan og'zaki suhbat qurish varaqani to'g'ri to'ldirilishini tekshirilishida ham juda muhimdir. O'zini-o'zi hisobga olish usuli anchayin tejamkor, hatto agar hisobchi varaqalarni to'ldirilishida ham yordam berishlariga qaramasdan samaradorligi anchayin yuqori hisoblanadi. Boshqa teng sharoitlarda bu holat ro'yxatga olish muddatini qisqartirish imkonini ham beradi. Shu bilan birgalikda, ushbu usul aholini ro'yxatga olishning zamonaviy dasturlarining murakkabligini hisobga olgan holda ahoiini madaniy darajasining yuqori holatidagina qo'ilanilishi mumkin.
O'zini-o'zi hisobga olish usuli qadimdan aksariyat Yevropa mamlakatlarida, Avstraliyada va Yangi Zelandiyada qo'llanilib kelinadi. Oxirgi vaqtlarda csa ushbu usulga boshqa kontinentlarda ham o'tkazilmoqda. O'zbekistonda o'tkazilgan barcha aholi ro'yxatlari so'rovnoma usuli orqali amalga oshirilgan.
Zamonaviy ro'yxatga olishlarda bitta usulni sof holda qo'llash borgan sari kamayib borib, ularni kombinatsiyalashgan holda qo'llashga ko'proq e'tibor berilmoqda. Bilim darajasi pastroq bo'lgan qishloq joylar uchun ko'p hollarda so'rovnoma usuli, shahar joylarda esa o"zini-o'zi hisobga olish saqlanib qolmoqda.
2.3. Aholini ro'yxatga olish dasturlari
Ro'yxatga olish aholining soni, jinsi, yoshi, ta'lim darajasi, millati, mehnat tavsifi va h.k.larni aniqlashni ko'zlaydi. Shaxsiar yoki oilalardagi ro'yxatga olinuvchilarning muayyan bir alomatlar bo'yicha ro'yxatini tuzish «aholini ro'yxatga olish dasturi» deb yuritiladi.
Dastur ro'yxatga olishda yig'iladigan ma'lumotlar doirasi va mazmunini beigilab beradi. Uning mazmuni davlatning aholi to'g'risidagi ma'lumotlarini so'rovnoma o'tkazish va- boshqa manbalardan olish mumkinligi xususidagi u yoki bu ehtiyojlariga bog'liq bo'ladi.
Aholini ro'yxatga olish dasturini quyidagi uchta shartli qismlarga ajratish mumkin: manzil qismi; ro'yxatga olish dasturining o'zi va boshqa tadqiqotlarga bog'liq bo'lgan ro'yxatga olish bilan shartlangan alomatlar.
Manzil qismi o'z ichiga quyidagilarni oladi: viloyat, shahar, aholi manzilgohi nomi: ko'cha nomi, uy va xonadon raqami, ya'ni o'z mohiyatiga ko'ra, joyning manzili; familiya, ismi va otasining ismi; oil a boshlig'iga kim ekanligi. Manzil ma'lu-motlari aholini ro'yxatga olish bilan qanchalik toiaroq qamrab olishini tekshirish imkonini beradi va uni yanada aniqroq lashkillashtirishga yordam beradi. Ular hududiy kesimda aholini ro'yxatga olish materiallarini avtomatik tarzda qayta ishlashni ta'minlaydi.
Familiya va ism katta ahamiyat kasb etmaydi. Ular aholining ma suliyatliligini oshirish va turli nazorat operatsiyalari uchun kerak bo'ladi (ro'yxat bilan solishtirish, ba'zan esa aholiga yetishmayotgan ma'lumotlarni olishda murojaat etish uchun va h.k.). Ba'zida ro'yxatga olishda hisobga olinadigan familiyalar
geneologik, onosmatik (onosmatika — ismlar to'g'risidagi fan) va lingvisiik tadqiqotlar uchun foydalaniladi.
So'raluvchining oila boshlig'iga kirn ekanligi hanuzgacha aholini oilalarga to'g'ri taqsimlash uchun xizmat qiladi, bu esa uni ro'yxatda qamrab olish to'liqligiga yordam beradi. Ushbu masala oila va uy xo'jaligi o'rtasidagi chegarani aniqroq belgilash maqsadini ko'zlaydi va qarindoshlikni mustaqil ladqiq etish imkoniyati ta'minlab beradi. Vaholanki, oila boshlig'i kategoriya-sining o'zi qonunchilik tamoyillariga javob bermaydi va ro'yxatga ma'lumotlami qayta ishlashda foydalanilmaydi, ushbu maqsadlar esa birinchi ro'yxatdan o'tkazishda yozib qo'yilgan oila a'zosiga nisbatan qarindoshlik munosabati xususidagi yozuvlar orqali erishilishi mumkin.
Demografik ro'yxatdan o'tkazish dasturini quyidagi bir nechta guruhlarga ajratish mumkin.
1. Alioli toifalarini hisobga olishni ko'zlovchi masalalar. Amaliyotda, buning uchun ro'yxatga olishning kritik momentiga berilgan xonadonda kim yashaganligi, jumladan, yashashning doimiy yoki vaqtinchalik tavsifi aniqlanadi. Bundan tashqari, doimiy yashovchilar ichidan vaqtinchalik yo'qlar ham inobatga olinadi. Yashash tavsifini yanada aniqlashtirish uchun vaqtinchalik yo'q bo'lish davomiyligi yoki vaqtinchalik yashash sabablari xususida savollar qo'yiladi. Chunki, aksariyat odamlar hisobchilar bilan doimiy yashash joyida uchrashadi va ro'yxatga o'tkazishning kritik momentida (ayni vaqtida) mavjud bo'lganiiklari uchun vaqtinchalik yo'qligi yoki vaqtinchalik yashayotganligi to'g'risidagi dalilni inobatga olishning o'zigina kifoya qiladi, xolos. Masalan, 1989 yildagi ro'yxatga olishda aynan shunday qilingan edi. Yashovchilar ro'yxatidagi doimiy yashovchilar, lekin vaqtincha yo'qlar uchun uydagi bo'lmaganligining davomiyligi va sababi yozib qo'yilgan, vaqtinchalik yashovchilar uchun esa doimiy yashash joyi va u yerda bo'lishining davomiyligi yozib qo'yilgan. Varaqalarning o'zlarida esa «vaqtinchalik yo'q» yoki «vaqtincha yashaydi» deb belgilab qo'yilgan. Agar bu belgilarning birinchisi bo'lmasa ushbu odam mavjud odamlar tarkibiga kirishini, agar ikkinchisi bo'lmasa doimiy yashovchilar soniga kirishini, agar
ikkalovi ham bo'Imasa, unda ushbu odam ro'yxatga qo'yilgan joyidagi aholining mavjud odamlar tarkibiga va doimiy yashovchilari Tarkibiga kiritilgan.