2-Laboratoriya ishi O'lchash natijalarini qayta ishlash. Tasodifiy xatoliklarini normal qonun (gauss) bo’yicha taqsimlanishini o’rganish

2-Laboratoriya ishi
O'lchash natijalarini qayta ishlash. Tasodifiy xatoliklarini normal qonun (gauss) bo’yicha taqsimlanishini o’rganish

O'lchash natijasi o'lchanayotgan kattalikning chin qiymatini bermaydi. Bu o'lchash vositasining mukammal yasalmaganligi, ta'sir etuvchi kattaliklarning mavjudligi, o'lchash usulining kamchiliklari va boshqa sabablar bilan bog’liq.

O'lchash natijasining o'lchanayotgan kattalikning chin qiymatidan ogishi o'lchashdagi xatolik deyiladi. O'lchanayotgan kattalikning chin qiymati noma'lum bo'lib kolishi sababli, uning o'rniga ruxsat etilgan xatolik bilan o'lchash natijasida olingan xakikiy qiymat kabul kilinadi. O'lchashlar xatoliklarni turli alomatlari bo'yicha quyidagilarga bulish mumkin:
1.Sonli ifodalash usuli bo'yicha farklanadi:
-o'lchanayotgan kattalik birligida ifodalangan mutlaq (absalyut) xatolik:
  Х_у - Х_х
Bu yerda: Xu-o'lchanayotgan kattalik qiymati;
Xx-o'lchanayotgan kattalikning xakikiy qiymati;
-xakikiy qiymati foizlarida ifodalangan nisbiy xatolik:
= /Х_х  100%; X_u va X_x
bir-biriga yakin bo'lganligi uchun nisbiy xatolikni quyidagicha aniqlash mumkin:

= /Х_у  100%;

Aytib utish kerakki yuqoridagi X ning formulasi o'lchash natijasining aniqligini aks ettiradigan ifodadir. O'lchash natijasi umumiy xolda quyidagi formula bilan ifodalanadi:
Х_х = Х_у (1  )
O'lchov asbobining aniqlik sinfi (klassi) K orkali o'lchashdagi nisbiy xatolikni quyidagi ifodadan topish mumkin. Keltirilgan xatolikni aniqlik sinfiga teng deb olamiz:
 = К Х_chek /Х_у

har qanday o'lchashdan oldin o'lchash asbobining chegaraviy o'lchash qiymatini (diapazonini) tugri tanlib olishimiz kerak, chunki aniqlik sinfi yuqori bo'lgan o'lchash asbobining o'lchash chegarasi (X_chek) tugri tanlab olinmagan bo'lsa, xuddi usha kattalik qiymatini boshqa pastrok aniqlik sinfli, lekin diapazoni tugri tanlangan asbob bilan aniqrok o'lchash mumkin. Masalan:

Birinchi ampermetrda К1 =0,5; I_chek =25А; I_у =2,5 А
Ikkinchi ampermetrda К₂ =1,0; I_chek =5 А; I_у =2,5 А
U xolda ₁ =0,525/2,5 =5%; ₂ =15/2,5 =2%
Birinchi ampermetr bilan o'lchangandagi o'lchov natijasi quydagicha:
I₁ =2,5  2,55/100=2,5  0,125 А ya’ni I₁=(2,50,1) А
Ikkinchi ampermetr bilan o'lchanadigan o'lchov natijasi kuiydagicha: I₂ =2,5  2,52/100=2,5  0,05 А ya’ni I₂=(2,5  0,05) А
Bundan ko'rinib turibdiki ikkinchi ampermetrning o'lchash chegarasi tugri tanlanganligi uchun o'lchash xatoligi birinchi-sidan kam chikdi. Xatolikning xosil qilish manbaiga qarab xatoliklar usuliy, asbobiy va sub'yektivlarga bulinadi:
-usuliy xatoliklar deb o'lchash usulining va o'lchash natijalarini ishlovining takomillashtirilmaganligi sabobli xosil buladigan xatoliklarga aytiladi. Ular ko'pincha yangi 9 usullar ko’llanilganda tanlab olingan o'lchov vositalarining parametrlari, harakteristikalari to'liq inobatga olinmaganda va boshqa paytlarda paydo buladi;
-asbobiy xatoliklar deb kullanilayotgan o'lchash vositalrining takomillashmaganligi (aniqligi chegara-langanligi) orkasidan kelib chikadigan xatoliklarga aytiladi;
-sub'yektiv xatoliklar kuzatuvchining shaxsiy xususiyat-laridan masalan: biror signal berilgan paytda kayd qilishda kechiqish yoki shoshilishdan kelib chikadi. O'lchash xatoliklari ularning kelib chiqish sabablariga kura muntazam, tasodifiy va ko'pol xatoliklarga bo’linadi:
-muntazam xatolik deganda fakat bitta kattalik bir sharoitda qaytaqayta o'lchanganda o'zgarmas bo'lib koladigan yoki biror koida bo'yicha o'zgaradigan o'lchash xatoligi tushuniladi;
-tasodifiy xatoliklar deyilganda fakat bitta katta-likni qayta -qayta o'lchash muobaynida tasodifiy o'zgaruvchi o'lchash xatoligi tushiniladi;
-o'lchashning ko'pol xatoligi deyilganda berilgan shartlar bajarilganda kutilgan natijadan tubdan fark kiladigan o'lchash xatoligi tushiniladi. Muntazam xatoliklarni aniqlash va ularni tegishli tuzatmalar kiritish orqali o'lchash natijalaridan chiqarib tashlash mumkin. Muntazam xatoliklarga misol qilib asbob shkalasining gradirovkasini xatoligi, ya'ni shkalasi darajasiga tushirilgan belgilarni o'z o'rniga tushirilmaganligi, o'lchash vositasiga tashki ta'sir etuvchi faktorlar ta'siri xatoligi, masalan: (temperaturaning) haroratning o'zgarishi, ta'minlovchi manbaning kuchlanishini o'zgarib turishi natijasidagi xatoliklar va boshqalar.


Sinov savollari.

1. Muntazam xatoliklar deb nimaga aytiladi?

2. Qo'shimcha birliklarga qaysi birliklar kiradi?
3. O'lchash vositalarining xatoliklari deganda nimani tushunasiz?
4. O'lchash vositasining sezuvchanligi nima?
5. O'lchov vositasining mutlaq xatoligi deb nimaga aytiladih?
6. O'lchov vositasining keltirilgan xatoligi deb nimaga aytiladih?