2-kurs, кечки O‘quv-uslubiy majmua bilim sohasi

Kalitlar

Ma’lum guruhga oid so‘zlarni ifodalash uchun xitoy ierog­lifida murakkab ieroglif tarkibida shu guruhni ifodalovchi belgilardan foydalanildi va bular kalitlar yoki semantik deter­minativlar deb ataldi. Masalan, o‘simliklarga oid barcha so‘zlar tarkibida 木 mu “daraxt” belgisi bor.

Ma’lum buyumning yasalishida xom-ashyoning o‘zgarishi bilan shu so‘zning kaliti ham o‘zgaradi. Masalan, 抢 qiang ieroglifi qurol-aslaha so‘zini so‘zini ifodalaydi, faqat yog‘ochdan yasalga­nini. Zamon taraqqiyoti bilan qurollar metalldan yasala boshlan­di va 木 mu “daraxt” kaliti jin kaliti bilan almashtirildi. Natijada, bugun qurol ma’nosini ifodalovchi, bir xil oxangga ega ikkita so‘z mavjud. Bu so‘zlardagi ma’noviy farq esa kalit­dan anglashiladi.

Kalit sifatida oddiy ierogliflardan foydalaniladi. Ka­lit va fonetiklar miqdorining aniq hisobi turli manbalarda turlicha va bu tilga ilmiy yondashuvlarning o‘zaro farqlari bilan bog‘liq. Shuni takidlash kerakki, kalitlarni hisobga olib borish katta ahamiyatga ega, zero lug‘atlarda so‘zlarni aynan ka­lit­larga qarab joylashtirish qulay hisoblanadi. mil. avv. I asrda Syuy Shen tomonidan tuzilgan “shuowenjiezi” lug‘atida ham ierogliflar 540 ta kalit bo‘yicha tartiblangan. VI asrda Gu Ye Van tomonidan tuzilgan “语 篇 yupian” lug‘atida 542 ta kalit­dan, XI asrda taniqli davlat arbobi va olim Sima Guan(1019-1086) tomonidan tuzilgan “类篇 leipian” lug‘atida shu miqdor­dagi ka­lit­lardan foydalanilgan. Vaqt o‘tishi bilan til ustida katta mehnat qilindi va kalitlar soni kamayib bordi.

Xitoy ieroglif tizimida muhim ahamiyat kasb etgan lug‘at 1633 yilda nashr etilgan “自会 zihui” lug‘ati bo‘lib, “zengzitong” nomi bilan 1705 yilda ham bosilgan. Unda kalit­lar soni 214 tagacha qisqartirilgan bo‘lib, aynan shu kalitlar tizimi omma­viy qabul qilinib, to bugungacha o‘zgartirilmay foydalanib kelin­moqda. Ieroglif lug‘atlari ham shu kalitlar asosida tuzi­lib nashr etilmoqda.