2-kurs, кечки O‘quv-uslubiy majmua bilim sohasi

4-seminar mashg‘uloti: Ieroglifik klub
O‘tmishning mashhur xattotlari orasida imperatorlar bo‘l­gan. Xitoy revolyusionerlari boshchisi va XXR yaratuvchisi Mao Szedun aytganki, yozuv “ma’lum bir sharoitlarda isloh qili­nishi lozimdir”. Imperatorlar kabi u klassik she’rlar yaratgan va avlodlariga ko‘plab husnixatli yozuvlarni qoldirgan edi. Mao Szedun husnixatlarining namunalari hozirgi kungacha "Jen­min jibao" va Xitoyning boshqa markaziy ro‘znomalarining sar­lavhalarida o‘z aksini topadi. Islohotchi Den Syaopin mo‘y­qalamiga "Szinszi sankao bao" yangi iqtisodiy nashrning sar­lavhasi mansubdir. 90-yillar oxiridagi muhim voqea – Xitoyga Gonkongni qaytarilishi munosabati bilan XXRning hozirgi raisi Szyan Szeminning tabrigi ham husnixat bilan yozilgan. Ikkinchi jahon urushidan keyin zamonaviy dizayn unsuri bo‘lmish husnixat va xitoycha ierogliflar modasi G‘arbga Yaponiya orqali kirib keldi. Hozirda esa bu moda Rossiyaga ham kirib keldi: ierogliflar – ba’zan oyog‘i osmonda bo‘lsa ham – mahalliy rasmli jurnallar muqovalarida paydo bo‘lmoqda.

Xitoy ierogliflari bu nafaqat qadimiy madaniyat ramzi­dir. Asrlar davomida ular zamonda va makonda millatning bir­dam­ligini ta’minlab keldi. Hattoki XX asrning boshlarida ham ierog­lifik yozu barcha o‘qimishli odamlarga Konfusiyning qadim­gi fikrlarini o‘qish va o‘rta asr namunalari bo‘yicha she’r­larni yaratish imkoniyatini berar edi. Ushbu yozuv doimo ko‘plab xitoy lahjalarini bir-biri bilan bog‘lab turardi. Lah­jalar­dagi farq shunchalik katta ediki, turli xil tumna aholisi og‘zaki nutqda “tarjimonlar” yoki qo‘llarida ierogliflar “yozib”, o‘zini lahja­sida shu ieroglifni talaffuz qilib, o‘zaro muloqot qil­gan. Shu kabi lahjadagi talaffuz qilishga misol qilib Gonkong shahri­ning nomini keltirish mumkin. Ikkita ieroglif bilan yozilgan “Xushbo‘y bandargoh” nomi janubiy o‘qilishda bizga ma’lum. Bun­day talaffuz Gonkongni o‘zida va qo‘shni bo‘lgan xitoy provin­siyasi Guandunda tarqalgan. Pekincha talaffuzda esa Gonkong Syan­gan deb o‘qiladi. Ieroglifik dunyo Syangan va Tayvandan tashqari millionlab xitoyliklar yashab kelayotgan Singapur va Janubiy-Sharqiy Osiyoning boshqa mamlakatlarini qamrab oladi.

Uzoq bahslar va ikkilanishlardan keyin Osiyoning “ierog­lifik klubi”dan Yaponiya va uni ketidan Janubiy Koreya chiqib ketishni istamadi. Ming yil oldin xitoy ierogliflari Koreya orqali Yaponiyaga kirib kelgan va keyinchalik yaratilgan ikki turdagi alifbo bilan bir qatorda hozirgi vaqtgacha zamonaviy yapon yozuvning asosi bo‘lib xizmat kilmoqda. Hozirda Janubiy Koreyada Yaponiyaga qaraganda ierogliflar qamroq ishlatiladi, lekin ular bekor qilinmagan va milliy koreyscha alifbo bilan birga ishlatiladi. “Ieroglifik klub” dan Shimoliy Koreya chi­qib ketgan, barcha bosma matnlardan ierogliflar olib tash­langan, biroq juda kam hajmda maktab dasturidan saqlanib kel­moqda. Yuz yil oldin Vetnamda ham xitoycha ham xitoy namu­nalari bo‘yicha yaratilgan mahalliy ierogliflar qo‘llanilgan edi. Keyinchalik yevropa missionerlari tomonidan kiritilgan lotin yozuvchi ierogliflarni siqib chiqargan, hozirda ular vet­namliklar uchun ko‘p asrlik adabiy merosga kirib borish vosi­tasi sifatida xizmat qiladi.

Xitoyning o‘zida ierogliflar ikki marta hujumga uchragan - chet ellik bosqinchilar oldida va jamiyat modernizatsiyasiga to‘­siq deb hisoblagan xitoy islohotchilari oldida.

XIII asrning oxirida Xitoyni bosib olib, mo‘g‘ullar buyuk davlatning tushunarsiz va yovuz bo‘lgan madaniyatini yo‘q qilishga harakat qildilar. Ierogliflar va mo‘g‘ul sulolasi Yuan ta’siri ostida bo‘lgan hududlardagi boshqa yozuvlar o‘rniga mo‘g‘ullar Tibetdagi buddaviy olim-lama tomonidan yaratilgan maxsus, to‘rtburchakli alifboli yozuvni tatbiq etishga urindilar. An’na­viy madaniyatga tayanmagan to‘rtburchakli yozuv mo‘g‘ullar boshqa­ruvi nihoyasiga hali yetmasdan yo‘q bo‘ldi.

Bizning asrimizda liberal yo‘nalishidagi filolog-islohot­chilar murakkab ierogliflarni soddalashtirishga da’vat qildi­lar. Revolyusion demokratlar esa an’anaviy yozuvni butunlay yo‘q qilib tashlashni orzu qilgan edilar. Ierogliflar o‘rniga sobiq Sovet Ittifoqida xitoy emigrantlari uchun yaratilgan “yangi lotinlash­tirigan yozuv”ni kiritishni istaganlar. Ierogliflar yo‘q qili­nishi bilan yagona yozuv tili va Xitoyning mingyilllik madaniy merosi o‘tmishda qolib ketishi ularni uncha havotirga solmas edi. Turli lahjalarda gaplashayotgan “omma” barcha narsa­ni lotin harf­lari bilan yozib imkoniga ega bo‘ladi deb taxmin qilishgan.