2-kurs, кечки O‘quv-uslubiy majmua bilim sohasi

seminar mashg‘uloti: Xitoyda grammatik fikrning rivojlanishi


Xitoyda grammatik fikr o‘z ildizlari bilan antik ekzege­tika, klassik filologiya – yozma yodgorliklarni yig‘ish, ularning matn­larini aniqlash va talqin (interpretatsiya) qilish bilan bog‘liq edi. Bu fan xitoy tilida 小学 xiǎoxué nomi bilan ma’lum.

Xitoyda grammatik fikrning rivojlanish tarixi ikki davrga bo‘linadi. Birinchi davrda grammatikani o‘rganish matn­shu­nos­lik tadqiqotlardan chetga chiqmas edi, grammatika hali mustaqil lingvistik fan sifatida bo‘lmagan edi.

Ikkinchi davr xitoy tili tuzilishini yaxlit (butun) qilib tavsiflanishiga asos solgan birinchi sistematik grammatika­ning vujudga kelishi bilan bog‘liq. Bu ikki davrni ajratib tura­digan xronologik chegara XIX asrning oxirigach to‘g‘ri kela­di. Aynan o‘n to‘qqizinchi asrning oxirgi yillari Ma Szyan­chjunning «Ma grammatik devoni» deb nomlangan asari yarati­lishi bilan ochib berildi. Xitoy tili grammatik tizimini o‘r­ganishda va ilmiy tavsiflashda yangi va o‘ta muhim davr boshlan­di. 马建忠 马氏文通, 上海。1924 年。

XIX asrda G‘arb madaniyati va fani haqidagi ma’lumot­lar­ning Xitoyga keng tarzda kirib kelishi xitoy ziyolilarining il­g‘or qismida ilmiy bilimlar turli sohalarida g‘arbiy davlat­larning g‘oyalarini egallab olishga intilishini uyg‘otdi. Tabi­iyki, xitoy filologiyasi bundan chetda qolmadi. Xitoy olimlari Blumfild, Vandries, Yespersen, Maspero kabi lingvistlarning yaxlit konsep­siyalari va alohida g‘oyalari bilan tanishish imko­niyatiga ega bo‘ldi­lar. Ushbu davr xitoy tilidagi hodisalarni nazariy jihatdan tu­shu­nish va ilmiy talqin qilish uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan. G‘arb tilshunoslarining asarlari bilan tanishishning natijasini yevropalik grammatikalar namunalari bo‘yicha xitoy tili universal grammatikalarini yozilishida ko‘­rish mumkin.

Xitoy tilining birinchi tizimli grammatikasining paydo bo‘lishi XIX asrning oxirgi yillari bilan bog‘liq. 1898 yilda Ma Szyanchjunning asari nashr etildi. Xitoy tilshunosligi­ning rivojlanish tarixida mazkur asar alohida o‘rin tutadi. Asar juda mashhur bo‘lib, xitoy tili bo‘yicha keyingi tadqi­qotlarga katta ta’sir o‘tkazgan.

Xitoy tili va hind-evropa tillari o‘rtasida mavjud bo‘lgan tubdan tipologik farqlar sababli Ma Szyanchjun faktlarga asoslangan til materiallarining qarshiligini boshdan kechirgan va, ko‘pgina xitoy olimlarning ta’kidlashicha, Ma Szyanchjun xitoy tilidagi hodisalarni yevropalik sxemalarga moslashti­rish­ga majbur edi. Biroq, yevropalik grammatik an’analar doi­ra­siga xitoy tilining ba’zi faktlari sig‘mas edi va Ma Szyan­chjun ushbu qarama-qarshilikni hal qilishga intilgan holda xitoy filologiyasida mavjud bo‘lgan grammatik kategoriyalarga murojaat qilgan.

Ma Szyanchjun asos solgan xitoy tilining grammatik tuzi­li­shini tavsiflash va o‘rganishga bag‘ishlangan ishlar qatorida Lyu Fu va Yan Shudularning tuzilgan grammatikalarini aytib o‘tish kerak. Asarlar Ma Szyanchjun devoniga bo‘lgan tanqidiy fikrlardan va yangi to‘ldirilishlardan iboratdir.

Yan Shudu qalamiga mansub bo‘lgan asarlar orasida qadimgi xitoy tili grammatikasiga oid «Xitoy tili grammatikasining oliy ta’lim muassasasi kursi» juda mashhur edi (杨树达, 高等国文法, 上海， 1920年).

Chjan Shichjaoning «O‘rta maktab uchun xitoy tili bo‘yicha me’yoriy qo‘llanma» (章士钊, 忠等国文典, 上海，1907年) va Chen Chenszening «Milliy til grammatikasining boshlang‘ich kursi» （陈承泽, 国文法草创, 上海，1922年）kitoblarida Ma Szyan­chjun tomonidan qabul qilingan grammatik hodisalarni ling­vistik tavsiflash tizimining asosiy xususiyatlarini aks etti­riladi va ba’zi aniqlashlar kiritiladi.

Szin Chjaotszining «Xitoy tili grammatikasi bo‘yicha tad­qiqotlar» (金兆梓。国文法之研究。北京，1922年) grammatik ho­di­­sa­larni yanada chuqurroq o‘rganishga o‘rinish bo‘lgan. Masalan, Szin Chjaotszi o‘tmishdoshlaridan farq qilib, so‘z turkumlari va gap bo‘laklarini aniq bir biriga qarama-qarshi qo‘ygan va har xil so‘z turkumlariga tegishli bo‘lgan so‘zlar bilan gapning bir xil bo‘laklarini ifodalash imkoniyati haqida xulosaga keldi.