Xitoy tilida fonemalarni aniqlash metodikasi. So‘zning fonemik tuzilishini aniqlash uchun, so‘zga kiruvchi bo‘g‘inlarning fonemalarini bilib olish zarur bo‘ladi. Xitoy tili morfemalari uchun omonimiya xarakteri xosdir. Bir xil talaffuzli so‘zlar va morfemalarni tahlil qilishda omonim bo‘lib xizmat qiluvchi bo‘g‘inga teng bo‘ladi. Xitoy tilida fonemalar tuzilishi ham ularning variantlari ham bir xil bo‘ladi.
Xitoy tili fonemalarining ichida bir guruh omonimlarning boshqasidab farqlash uchun hamma bo‘g‘inlarni boshqasi bilan solishtirilsa bo‘ldi.
Xitoy tilida asosiy unlilar mos so‘z, omonimik-morfema va ma’nosi bilan bog‘liq tovushga ega bo‘ladi.
Bu kabi bo‘g‘in unlilari tovush fonemalarining mustaqil varianti bo‘lib xizmat qiladi. Agar xitoy tilida ma’noli bo‘lak bir tovushdan iborat bo‘lsa, u holda bu tovush mustaqil fonema bo‘lib xizmat qiladi.
Shu unli fonemalar bo‘g‘in hosil qiluvchi tovush birliklari sifatida xitoy tilida mavjud bo‘lgan boshqa barcha bo‘g‘inlar tarkibiga kiradi, bu yerda ular pozisiya jihatidan tobe fonemalar variantlarida namoyon bo‘ladi.
Unilarning tobe variantlari mustaqil ravishda alohida bo‘g‘inlarni ifoda etolmaydi, demak, xitoy tilidagi alohida ma’noga ega birlik (morfema)larni ifoda etolmaydi. Shuning uchun fonemalarning tobe bo‘lgan variantlari mustaqil tovush birliklari sifatida aniqlanmaydi, ular asosiy variant bilan yaxlit tovushli turga birlashtiriladi.
Tovushva ma’no o‘rtasidagi bevosita aloqa borligi asosida fonemalarni aniqlash usuli xitoy tilida qo‘llanilmaydi, chunki faqatgina (g) undoshi so‘z o‘zagi bilan birga bitta bo‘g‘in tarkibidagi suffiks rolida bevosita morfemani ifodalashi mumkin. Barcha boshqa undoshlar qandaydir ma’no anglatuvchi birliklarga qobiq vazifasini o‘tolmaydi.
Shunday qilib, xitoy tili tovushli tarkibining xususiyatlari fonemalarning asosiy variantlarini aniqlash uchun quyidagi ikkita usulni qo‘llash imkonini beradi:
Unlilar uchun – bevosita ma’no bilan bog‘liqlikni aniqlash imkoniyati;
Undoshlar uchun – «yagona farq» usuli, ya’ni kvaziomonimlarni qiyoslash.
Xitoy tilining unli fonemalari quyidagi asosiy, bir-biriga qarshi qo‘yiladigan belgilar bilan aniqlanadi:
Qator belgisi
Tilning ko‘tarilishi darajasi
Lablangan-lablanmagan
Qolgan belgilar unli fonemalarni tavsiflashda muhim, biroq qarshi qo‘yishda asosiy vazifani bajarmaydi.
Tanglayga tilning ko‘tarilishi darajasiga qarab, qator belgisiga ko‘ra unli fonemalar oldi, o‘rta va orqa qatorga keyinchalik oldi ortga surilgan, o‘rta oldinga surilgan va orqa oldinga surilgan qatorlarga taqsimlanadi.
Oldi qatordagi unlilarga [i,] [u’] kiritiladi, o‘rta qatorga - [a], [e] va orqa qator fonemalarga - [u], [o] tegishlidir.
Tilning ko‘tarilish darajasiga ko‘ra unlilar uch qatorga bo‘linadi: yuqori ko‘tarilish, o‘rta va past ko‘tarilish darajasidagi unlilar, o‘z navbatida har bir daraja keng va tor turga ega bo‘ladi. Yuqori ko‘tarilishning tor turiga [i], [u’], [u] unli fonemalari kiritiladi. Yuqori ko‘tarilishning keng turiga - [e], [o] unli fonemalari, o‘rta ko‘tarilish darajasiga [a] unli fonemasi kiritiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |