2-kurs, guruh talabasi ning «ekologik-huquqiy munosabat va ekologik-huquqiy mexanizm»

Kurs ishining maqsadi. Ekologik munosabatlarni huquqiy tartibga solish mexanizmi O‘zbekistonda aynan ana shu tamoyillarni inobatga olgan tarzda tuzilishi va unga monand ravishda harakat qilishi maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Ekologik munosabatlarni huquqiy tartibga solish unga huquqiy ta’sir etish, uni amalga oshirish, takomillashtirish va rivojlantirish orqaligina olib boriladi. Chunki zamon o‘zgargan sari insonlar ham o‘zgarib boradilar, atrof tabiiy muhit ham o‘z «o‘zgaruvchanlik» xususiyatini yo‘qotib qo‘ymaydi.
Kurs ishining vazifalari. ushbu maqsad insonlarning ehtiyojlarini qondirishni faqatgina tabiatdan "topishga" yo'naltirsa, unda atrof tabiiy muhitda juda sezilarli darajada salbiy o'zgarishlar sodir bo'ladi. Aksincha, ushbu jamiyat maqsadi tabiatdan oqilona foydalanishga qaratilsa, unda tabiatda ijobiy siljishlar ham bo'lishi mumkin. Insonlarning muayyan ma'muriy hududda uyushgan qismi - jamiyatni boshqarish va uning tabiatga nisbatan munosabatini tartibga solish bevosita davlat orqali amalga oshiriladi. Davlat mazkur boshqaruvni huquq orqali amalga oshiradi va tabiatga inson va jamiyatdan ko'ra bir necha chandon kuchliroq salbiy yoki ijobiy ta'sir ko'rsatishi, atrof tabiiy muhitni keskin o'zgartirib yuborishi muqarrar.
Kurs ishining ob’ekti. Agar ushbu ekologik munosabatni insoniyatning tarixi nuqtai nazaridan qaraydigan bo'lsak, ularni quyidagi munosabat shakllariga ajratish mumkin: oddiy, oddiy-iqtisodiy, iqtisodiy, iqtisodiy-ekologik, ekologik.
Kurs ishining ilmiy ahamiyati. Inson, jamiyat, davlat va hamjamiyat o'rtasidagi o'zaro uzviy bog'langan, biri ikkinchisidan, ikkinchisi uchinchisidan kelib chiqadigan ijtimoiy munosabatlarning turli shakllaridir. Ular doimo atrof tabiiy muhit bilan uzviy bog'langan.


I. BOB. ADABIYOTLAR TAHLILI.
Ibtidoiy jamoada ham insonlar o'zlarining faoliyati tabiatga qanday ta'sir etayotganligi haqida yuzaki bo'lsada o'ylab ko'rganlar va o'zlarining hayot kechirishlari uchun zarur bo'lgan atrof tabiatni hamda uning unsurlarini saqlab qolishga uringanlar. Mevali o'simliklarni uzish, saqlash, hayvonlami ov qilish me’yorlarini yozma ravishda emas, balki og'zaki ravishda kelishib olganlar. Bunday og'zaki qoidalami buzganlar jamoa boshlig'i tomonidan qattiq jazoga mahkum etilgan. Mashhur rus ekolog-huquqshunos olimi V.V.Petrov1 jamiyat va tabiat o'rtasidagi munosabat shakllarini, to'g'rirog'i, kishilik jamiyatini tabiatga nisbatan munosabat shakllarini (chunki hamma shakl aynan insoniyatning xatti-harakatidan kelib chiqqan tarzda olingan) uch ko'rinishda ifoda etadi - oddiy, iqtisodiy va ekologik. Lekin jamiyatda, ayniqsa tabiatdagi qonuniyatlarning vaqt mobaynida o'zgarib borishi revolyutsion tarzda emas, balki evolyutsion tarzda kechgan va kechmoqda ham. Antropogen omillar ta’sirida atrof-muhitni o‘zgarishini sabablarini aniqlash ayniqsa bu tavsiflar biologik tizimdagi organizmlarga qaydarajada ta’sir o‘tkazayotganligini bilib turish, shunga ko‘ra choralar ishlab chiqarish qo‘llanmasi va ishi bilan mashhul bo‘lishdir. Ekologik monitoringni ishlab chiqishda ko‘pincha Yе.A.Izrael (1984) tomonidan yaratilgan g‘oya bo‘yicha ish kщriladi. Bunda tabiiy muhit 4 ta guruhga bo‘lib o‘rganiladi. Avvalo muhitga ta’sir etuvchi manbaalar va omillarni o‘z ichiga olgan.
Buyuk ingliz biologi Charliz Darvin iborasi bilan aytganda, organizmlarning evolyutsion rivojlanish jarayoni buziladi va uning o'rniga revolyutsion rivojlanish jarayoni boshlanadi. Natijada organizmlami ushbu ekotizimlar(cho'ldagi yoki botqoqlikdagi)dagi tabiiy tanlash jarayoni tezlashadi. Muhitga tez moslashgan organizmlar yashab qoladi, moslashmagani esa qirilib ketadi. Buni ekologiyada noevolyutsion tarzdagi organizmlami atrof tabiiy muhitga moslashuvi deyiladi. Kishilik jamiyatini tabiatga nisbatan oddiy munosabat shakli odamzotning ibtidoiy jam oa tuzumidagi hayot tarziga, ya'ni insoniyat tarixining ilk ijlimoiy-iqlisodiy fonnatsiyasi davriga xosdir. Mazkur davr kishilarning Yer kurrasida paydo bo'lishi (chamasi 5 mln yil avval) davridan to sinfiy jamiyat yuzaga kelguniga qadar bo'lgan ijtimoiy tarixni o 'z ichiga oladi. Ibtidoiy davrda ishlab chiqarish kuchlari va qurollari takomillashmaganligi tufayli ularning hayot larzi tabiatning ajralmas bir oddiy bo'lagi sifatida aks etgan.
Tabiiy muhitni hamma qatlamlarida zaharli moddalarni ko‘payish 1979 yilda Jenevada monitoring o‘tkazish zararligini e’lon qilingan.
Asrlar davomida buyuk allomalar inson va tabiat nima, degan savolga javob qidirib kelganlar. Inson tirik organizm sifatida boshqa tahiiy obyektlardan tubdan farq qilishi hamda uning buyuk kuch-qudrati, uni alohida bir mavjudot sifatida qarashga da’vat etib keldi. Ayniqsa bunday dunyoqarash X X -X X I asrlar, ya’ni ilmiy-texnika yutuqlari davriga kelib avjiga chiqdi. «Tabiat ustidan g'alaba»ga erishgan inson harnrna ilmu fan tarmoqlarida alohida bir ornil sifatida qaraladigan bo'ldi. Lekin inson aslida alohida bir «individ» yoki hech kimga bo'ysunmaydigan «hokim» emas, u tabiatning bir bo'lagi, «tabiat oshxonasining bir anjomi»dir. Insonni hech qachon tabiatdan va uni о rab turuvchi atrof tabiiy muhitdan ajratib bo'lmaydi. Falsafada tabiat deb obyektiv borliq, ya’ni bizni o'rab turuvchi olam va uning xilma-xil shakllari tushuniladi. Amaliyotda yoki tabiiy fanlarda uni kishilarni moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish manbai bo'lgan atrof tabiiy muhit deb qaraladi. Falsafiy yoki astronomik nuqtai na/ardan qaraganda, birinchi keng ma’no to'g'ridir. Chunki yulduzlar, planetalar, osmon va uning cheksiz kengliklari, albatta, inson ishtirokisiz kelib chiqqan va tabiiydir. Lekin inson kundalik hayot faoliyatida ulardan foydalanmaydi va ulardagi jarayonlarga о / ta’sirini o'tkaza olmaydi. Balki o'zini o'rab turuvchi havo, suv, yer, yer osti boyliklari, o'sim lik va hayvonot dunyosi kabi tabiat ne’matlari(komponentlari)dan «oldi-orqasi»ga qaramay foydalanadi va ularga ta’sir etadi.
Atrof-muhit va rivojlanish Konferensiyasida qabul qilingan hamma hujjatlarning muhimligi va dolzarbligi, qo‘shma monitoring olib borish imkoniyatlari, tabiiy resurslarni muhofazalash va ulardan foydalanishni nazoratlash, ekspertizani qilish imkoniyatlarini hisobga olib, Rio-de-Janeyrodagi barcha uchrashuv ishtirokchilari, jumladan O‘zbekiston Respublikasi o‘rtasida qabul qilgan prinsiplarni va normalarni yo‘lga qo‘yish, ularni amalga tadbiq qilish mexanizmlarini takomillashtirish nihoyatda muhimdir. Buning uchun milliy qonunlar, qonun osti me’yoriy hujjatlar asosida «XXI asr kun tartibi»dagi ko‘rsatilgan har bir reja va faoliyat dasturlarini ishlab chiqmoq zarur.
Ekologiya huquqida ham ekologik-huquqiy normalar «tishsiz qonunlar»ga aylanmasligi va kishilar tomonidan inkor etilmasligi («huquqiy negilizm») uchun ekologik-huquqiy mexanizm yaratiladi. Ekologik-huquqiy mexanizm muayyan davlatning ekologik siyosatiga, konsepsiyasiga, tabiatga nisbatan munosabat hamda qurilish va boshqarish shakllariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqdir. «Bizning pirovard maqsadimiz, – degan edi birinchi Prezidentimiz I. Karimov, – ijtimoiy yo‘naltirilgan barqaror bozor iqtisodiyotiga, ochiq tashqi siyosatga ega bo‘lgan kuchli demokratik davlatni va fuqarolik jamiyatini barpo etishdan iboratdir»
Bozor iqtisodiyoti talablari keng xalq ommasiga singdirilayotgan bir davrda ijtimoiy munosabatlarni demokratlashtirish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish huquq rolini so‘zsiz oshirmoqda. Chunki insoniyatning barqaror rivojlanishi barcha davlatlarning ichki va tashqi ekologik funksiyalarini tinch yo‘l bilan hal qilinadigan huquqiy tartibga solish metodlarini qo‘llashga chorlaydi. Bu usulning qay darajada afzal ekanligi va insonlarning kundalik hayotiy ehtiyojlarini qondirish uchun nechoqlik ahamiyat kasb etishini biz ushbu kurs ishi bilan tanishish davomida anglab olasiz.
«Ekologiya huquqi»ga oid barcha o‘quv adabiyotlaridan farqli ravishda, u huquqshunoslarga emas, balki kelgusida ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida faoliyat yuritadigan mutaxassislar uchun mo‘ljallangandir.
Butun dunyo mamlakatlarida tabiatni saqlab qolish, insonni o‘rab turgan tabiiy muhit sifatiga ta’sir qiluvchi man’balaridan oqilona foydalanish, tabiatdagi ekologik muvozanatni saqlab qolish masalalarini ko‘zda tutuvchi ekologik – iqtisodiy siyosatni shakllantirish uchun nazorat va amaliy qadamlar zarurligi tan olingan. G‘arb adabiyotlari “Har qanday ko‘rilishi mo‘ljallangan ob’ektlarni tabiy muhitga ta’sirini baholash” deb nomlangan “Ekologik monitoring” tushunchasi bilan manodosh tushuncha sifatida keng tarif qilingan. (M.Nazarov Tabiiy muhit biomonitoringi. FarDU. Ma’ruzalar matni 2010 y).