2. Jismoniy tarbiya vositalari. Jismoniy tarbiyaning mehnat va harbiy amaliyot bilan bog’liqligi qa’tiyati

Takroriylik va variasiyalash
(shaklini o’zgartirib qo’llash qa’tiyati)
Jismoniy tarbiya jarayonida tarbiyaning boshqa turlariga nisbatan takroriylik – qayta bajarish mu’im ahamiyat ga ega. I.P. Pavlov va A.N. Krestovnikov ko’rsatganidek,harakat malakasining fiziologik asosi hisoblangan dinamik steriotipni ko’p marotabalab takrorlashsiz shakllantirish va tartibga solish mumkin emas.
Takrorlash, eng avvalo organizmdagi morfofunksional o’zgarishni tartibga solish va qayta moslanishi uzoq muddat davomida ta’minlanishi uchun zarur bo’lib, uning bazasida jismoniy sifatlarning rivojlanishi ro’y beradi, erishilganlari mustaxkamlanadi, keyingi progress uchun sharoit yaratiladi. Takrorlashlarsiz jismoniy tarbiyani amalga oshirib bo’lmaydi.
Faqatgina har bir mashg’ulot takrorlanmay, mashg’ulotlardagi ketma-ketlilik ham, qaysidirhollarda aynan shu mashg’ulotlarni o’zini haftada, oy, davomida va mashg’ulotlar vaqtining ma’lum davrlari ichida (xaftalik, oylik vah.k. sikllar) takrorlanadi.
Jismoniy nagruzka va dam olishning rasional navbatlashuvi.
Jismoniy tarbiya jarayonining munmazamligi dam olish bilan nagruzka berishning doimiy bo’lishligini man qilmay, taxminiy mo’ljal olish orqali amalga oshiriladi. Nagruzka shug’ullanuvchilar organizmiga jismoniy mashqlar ta’sirini ma’lum darajadagi kattaligi bo’lib, u organizmni funksional imqon iyatini oshirish faktorihisoblanadi. Bunga organizmning “ish potensiali”ni sarflash va «charchash» orqali erishi-ladi, energiyani tiklash jarayoni uchun stimulhisoblanadi. Tiklanish jarayonining qonuniyatlari kuchiga qarab nagruzka va dam olish bir vaqtning o’zida nagruzkani qo’llash paytidagi sharoiti bilanham chambarchas bog’liklik mavjud.
Ko’p sonli ilmiy izlanishlarning ko’rsatishicha, ish qobiliyati dam olish sharoitida qonuniy ravishda belgilangan fazalar buyicha o’zgarib turadi. Ish paytida, nagruzka katta bo’lsa, ish qobiliyati darajasining pasayishi sodir bo’ladi, charchash rivojlana boshlaydi. Oqibatda ish bajarish to’xtaydi, organizmga dam berish kerak bo’ladi, dam paytida tiklanish jarayoni boshlanadi, navbatdagi nagruzkaga stimul tayyorlanadi. To’g’ri, ayrim paytda tiklanish jarayoni ish vaqtidayoq boshlanadi, lekin ish qobiliyatining to’la tiklanishi uchun dam olish sharoiti yaratilishi kerak. Aytarli yuqori darajadagi katta nagruzkada va lozim bo’lgan dam olish intervalida tiklanishnig borishi ish qobiliyatining ish boshlangungacha bo’lgan darajasiga yetib qolsa-da, u to’la tugallanmaydi, chunki uning orqasidan “yuqori tiklanish” fazasi sodir bo’ladiki, uning asosida organizmning energetik resurslarining super-qon pensasiyasi (fosfokreatin, glikogen vahokazolarning tiklanishi) yotadi. Yuqori tiklanish fazasi dam olish davom ettirilganholdagina almashadi va ish qobiliyati organizmda ish boshlanguncha bo’lganholatga qaytadi (2 chizmaga qaralsin).
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki: birinchidan– organizmning funksional imqon iyatlari dinamikasi faqat nagruzka bilan emas, ish qobiliyatining tiklanishi va rivojlanishi uchun zarur bo’ladigan dam olish bilan shartli bog’liq. Shu sababli dam olishga nagruzka kabi jismoniy tarbiya jarayonining yetakchi komponentlaridan biri deb qarashimiz lozim. Shunga ko’ra, jismoniy tarbiya sanoati – bu ma’lum maonoda nagruzka bilan dam olishni to’g’ri navbatlashtira (almashtira olish) demakdir.