2. ivасрнинг 70-йилларида Хионийлар давлатининг ташкил топиши

11`. Мовароуннаҳр ва Хуросон араб халифалиги ҳукмронлиги остида.
Арабларга қарши турклар, суғдийлар умуман, маҳаллий аҳоли ўзаро
иттифоқ тузишга эришган бўлса-да, Қутайба найранг йўли билан бу
иттифоқни бузишга муваффақ бўлди ва 708-709 йилларда Бухоро ва унинг
атрофларига бир неча марта юришлар қилиб Бухорони забт этди. Қутайба
710 йилда Шуман, Насаф ва Кешни эгаллади. 710-712 йилларда Самарқанд
ихшиди Тархун ва Хоразмшоҳ Хурзод Қутайба билан тинчлик сулҳи тузиб
унга йирик микдорда бож тўлайдилар. Аммо, Самарқанд аҳолисининг товон
тўлашга қаршилик кўрсатиши, норозилик натижасида Тархуннинг тахтдан
кетиши ва ўлими, Суғд подшоси ва Самарқанд афшини сифатида Гуракнинг
тахтга ўтириши арабларнинг Самарқандга ҳужумлари учун баҳона бўлган
эди. Шунингдек, Қутайба "Тархуннинг ўлими учун қасд оламан", деб эълон
қилди ва Самарқандга ҳужум уюштириб, 712 йилда уни босиб олди. Муғ
тоғи ҳужжатларининг маълумот беришича, 712-713 йилларда Суғд, Чоч,
Фарғона ва Панжикент ҳокимлари арабларга қарши иттифоқ тузиб вақтинча
ғалабаларга эришган бўлса-да, Қутайба бу иттифоқка раҳна солиб, уларни
тор-мор этишга муваффақ бўлди. 714 йилда Қутайба ибн Муслим турклардан
келаѐтган ѐрдам кучини тўхтатиб қўйиш мақсадида Чоч воҳасига қайта
бостириб кирди ва Исфижобни эгаллади. 715 йилда Қутайба Фарғонага
иккинчи маротаба юриш уюштиради. Шу йили Қутайба ўзига душман бўлган
халифа Сулаймонга қарши исѐн кутаради ва мағлубиятга учраб, ўлдирилади.
Шундай қилиб, араблар қисқа муддат ичида Моварауннаҳр ҳудудларини
босиб олдилар-ки, бунинг сабаблари қуйидагича эди:
1. Ўлкада ҳукм сураѐтган сиѐсий тарқоқлик ва маҳаллий
ҳукмдорларнинг ўзаро курашлари арабларга жуда қўл келган эди. Чунки,
пароканда ва сиѐсий жиҳатдан тарқоқ ҳудудларни алоҳида-алоҳида забт этиш
Қутайба учун қулай эди.
2. Ўзаро бирлашиш ҳаракатида бўлган ва иттифоқчилик учун ҳаракат қилган маҳаллий
ҳокимлар орасига Қутайба турли найранглар билан
раҳна солишга эришган эди.
3. Араблар ўзаро курашаѐтган ҳокимларнинг бирига иккинчисини
енгиши учун ѐрдам кўрсатиб, кейин уларнинг ҳар иккисини ҳам бирин-кетин
буйсундирдилар. Мисол учун, Суғдни забт этишда Қутайба араб қўшини
билан бир қаторда Хоразм, Бухоро ва Насафнинг кучларидан фойдаланган
эди.
4. Араблар Мовароуннаҳрга қадар жуда катта ҳудудларни босиб
олган бўлиб, катта бойлик ва ҳарбий заҳираларга эга эдилар. Араблар
қўшинига мунтазам равишда босиб олинган ерлар ва ички вилоятлардан янги
ҳарбий кучлар сафарбар килиниб турилар эди.