2. Ishlab chiqarishga ta’sir etuvchi omillar Ishlab chiqarish rejasi ko’rsatkichlar tizimi

3. Ishlab chiqarish rejasi ko’rsatkichlar tizimi
Ishlab chiqarish dasturini rejalashtirishda quyidagi o’lchovlardan foydalaniladi: 
natural, shartli natural, qiymat va mehnat. Natural o’lchovlar bir turdagi mahsulotlar hajmi 
va o’zgarishini baholash imkonini beradi. 
Quvvati, o’lchami bilan farqlanuvchi bir turdosh mahsulot ishlab chiqarishda shartli 
yoki shartli-natural o’lchovlardan foydalaniladi. Ushbu o’lchovlar barcha turdagi 
mahsulotlarni baza qilib olingan bir turga keltirib olish imkonini beradi. Bunda mahsulotni 
tayyorlash mehnat sig’imi asosida hisoblanadigan o’tkazish koeffitsienti qo’llaniladi. 
Ko’p nomenklaturali ishlab chiqarishda umumiy mahsulot hajmini natural 
o’lchovlarda ifodalash mumkin emas, shu sababdan ushbu maqsadda qiymat o’lchovlaridan 
foydalaniladi. Mehnat o’lchovlari yordamida ishlab chiqarish dasturining umumiy mehnat 
siimi aniqlanadi. Mehnat o’lchovlari korxona, sex va uchastkalari ishlab chiqarish rejalarini 
tuzishda qo’llaniladi. Ushbu ko’rsatkich ishlab chiqariladigan mahsulot soni borasida 
ma’lumot bermaganligi sababli asosiy ko’rsatkich bo’la olmaydi. 
Asosiy qiymat ko’rsatkichlariga yalpi aylanish, ichki aylanish, tovar mahsulot, yalpi 
mahsulot, sotilgan mahsulot hajmi ko’rsatkichlari kiradi. Yalpi aylanish korxona asosiy, 
yordamchi, xizmat ko’rsatuvchi sexlarda yaratilgan mahsulotlarning umumiy qiymatini 
ifodalaydi. Yalpi aylanishga korxona ichida iste’mol qilishga yo’naltirilgan, tashqariga 
sotiladigan mahsulotlar kiritiladi. Ushbu ko’rsatkich korxona ichida mahsulotni takror 
hisobga olishni ko’zda tutadi. Yalpi aylanish korxona faoliyatini tahlil qilishda ishlab 
chiqarish strukturasi o’zgarganda (ya’ni sexlar ishga tushirilganda, sexlar kengaytirilganda) 
reja ko’rsatkichlarini asoslashda iqtisodiy ahamiyatga ega bo’ladi. 
Ichki aylanish korxona ichida ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun iste’mol qilinadigan 
mahsulot qiymatini ifodalaydi. Korxona ichida iste’mol qilinadigan mahsulotlarga tayyor 
mahsulot uchun o’zida ishlab chiqarilgan yarim fabrikatlarni qayta ishlash; o’zida ishlab 
chiqarilgan elektroenergiya, siqilgan havo, buni iste’mol qilish; o’zida ishlab chiqarilgan 
bino, inshoot, jihozlarni joriy ta’mirlashda iste’mol qilinadigan detallar kiritiladi. 
Tovar, yalpi, sotilgan mahsulot zavod usulida aniqlanadi ya’ni rejalashtirilgan tayyor 
mahsulot va yarim tayyor mahsulotlar hajmidan korxona ichida iste’mol qilinadigan 
mahsulotlar qiymati ayirib tashlanadi. 
Tovar, yalpi, sotilgan mahsulot tarkibini yaxshiroq tushunish uchun tayyor mahsulot, 
yarim fabrikat, tugallanmagan ishlab chiqarish kategoriyalarining iqtisodiy mohiyatini 
aniqlash lozim. 
Tayyor mahsulot standartlar yoki texnik shartlarga muvofiq to’liq tayyorlangan, 
texnik nazoratdan o’tgan va tayyor mahsulot omborxonasiga to’shirilgan buyumlardir. 
Yarim fabrikatlar – texnologik jarayonning bir qismidan o’tgan, lekin keyingi sexda 
ishlovdan o’tishi yoki yig’uv sexida foydalanilishi lozim bo’lgan mahsulotlardir. 
Tugallanmagan ishlab chiqarish sexda ishlov berishi tugallanmagan, ish o’rnida 
ishlovdan o’tayotgan, ish o’rinlari orasida harakatlanayotgan, texnik nazoratda turgan 
mahsulotlardir. 
Tovar mahsulot hisobot yilida ishlab chiqarilgan va sotishga mo’ljallangan 
mahsulotlardir. Tovar mahsulot tarkibiga tayyor mahsulotlar, sotishga mo’ljallangan 
yarimfabrikatlar, buyurtma asosida bajarilgan sanoat xarakteridagi ishlar, ta’mirlash ishlari, 
ehtiyot qismlar qiymati kiritiladi. Tovar mahsulot hajmini quyidagi formula bo’yicha 
ifodalash mumkin: