2. Ishlab chiqarish xarajatlari turlari. Qisqa va uzoq davrda ishlab chiqarish xarajatlarining o’zgarish tamoyillari

Asosiy tayanch tushunchalar:

Ishlab chiqarish xarajatlari – tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va iste’molchilarga yetkazib berishga qilinadigan barcha sarflardir.

Ichki xarajatlar – korxonaning o’ziga tegishli bo’lgan resurslardan foydalanish natijasida vujudga keladigan xarajatlar.
Tashqi xarajatlar – tashqaridan jalb qilingan resurslarga to’lovlarni amalga oshirishga ketgan xarajatlar.
Doimiy xarajat – ishlab chiqarish hajmiga ta’sir etmaydigan, u o’zgarganda ham miqdorini o’zgartirmaydigan xarajatlar.
O’zgaruvchi xarajat – ishlab chiqarish hajmining o’zgarishiga ta’sir etadigan xarajatlar.
O’rtacha xarajatlar – mahsulot birligiga to’g’ri keladigan xarajatlar.
Qo’shilgan xarajatlar – mahsulotning navbatdagi qo’shimcha birligini ishlab chiqarishga qilinadigan xarajatlar.
To’g’ri xarajatlar – mahsulot tannarxiga bevosita qo’shilib, uning tarkibiga kiradigan xarajatlar.
Egri xarajat – mahsulot tannarxiga ustama bo’lib, narxda aks etadigan xarajatlar.
Iqtisodiy yoki sof foyda – yalpi pul tushumidan barcha xarajatlar chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismi.
Foyda normasi – foyda massasining ishlab chiqarish xarajatlariga bo’lgan nisbatining foizdagi ifodasi.


Takrorlash uchun savollar va topshiriqlar:

1. Ishlab chiqarish sarf-xarajatlarining mohiyatini va tarkibini tushuntiring.

2. Ichki va tashqi xarajatlar o’rtasidagi farq nimadan iboratligini misol orqali tushuntiring.
3. O’rtacha doimiy, o’zgaruvchi va umumiy xarajatlarning mazmuni hamda ularning ahamiyatini tushuntirib bering.
6. Foydaning mazmuni va manbaini tushuntiring.
7. Iqtisodiy foyda va buxgalteriya foydasining farqi nimada? Ularning shakllanish tartibini tushuntirib bering.
8. YAlpi foydaning taqsimlanish tartibini tushuntirib bering. Mulkchilik va xo’jalik yuritish shakllarining turliligi foydaning taqsimlanish tartibiga qanday ta’sir ko’rsatadi?
9. Foyda massasiga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni izohlab bering.
10. Ishlab chiqarish resurslari tarkibidagi quyidagi o’zgarishlardan qaysilari uzoq muddatli davrdagi xarajatlarga kiradi:
a) kompaniya neftni qayta ishlovchi yangi uskunani o’rnatadi;
b) korxona yana 200 ishchini yollaydi;
v) fermer o’z uchastkasida qo’llaniladigan o’g’it miqdorini ko’paytiradi;
g) fabrikada uchinchi smena joriy qilinadi.
11. Sarflarning quyidagi turlari xarajatlarning qaysi turkumiga tegishli ekanligini aniqlang: mahsulot reklamasiga sarflar, korxona chiqargan zayomlar bo’yicha foiz to’lovlari; xom ashyoga sarflar, ko’chmas mulkka soliq to’lovlari, boshqaruv xodimlari maoshi; ishchilarga ish haqi to’lovlari; amortizatsiya ajratmasi.
12. Quyidagi keltirilgan ma’lumotlardan foydalanib foyda normasini har ikkala usulda hisoblang: umumiy foyda – 250 ming so’m; ishlab chiqarish xarajatlari – 1250 ming so’m; avanslangan mablag’lar (asosiy va aylanma kapital) – 2500 ming so’m.
Natijalarni taqqoslab, izohlab bering.