2. Iqtisodiy nochorlik tahlilining axborot manbalari. Bankrotlikni aniqlashda qo‘llaniladigan ko‘rsatkichlar tizimi va ularning qiyosiy tahlili

Iqtisodiy nochorlik tahlilining axborot manbalari

Bankrotlik – qarzdorning pul majburiyatlari bo‘yicha kreditorlar talablarini qondirishga va (yoki) majburiy to‘lovlar bo‘yicha o‘z majburiyatlarini bajarishga qodir emasligining sud tomonidan e’tirof etilishidir.

Ta’rifdan ko‘rinib turibdiki, bankrotlik iqtisodiy nochorlikni begilash uchun subyektlarning pul majburiyatlarining aks ettiruvchi va ularni qoplash yuzasidan mablag‘larning mavjudligini aks ettiruvchi axborot manbalari talab etiladi.
Iqtisodiy nochorlik va bankrotlikni tahlil etishning axborotlar bazasiga juda ko‘p manbalarni kiritish mumkin. Ularning mazmun mohiyatiga ko‘ra moliyaviy hisobot ma’lumotlari, statistik hisobotlar, soliq hisoboti ma’lumotlarini kiritish mumkin. Shuningdek, ta’sis hujjatlari, auditorlik xulosalari, rejali tekshirish natijalari va h.k. hisobdan tashqari manbalardan ham foydalaniladi.
Asosiy manba sifatida xo‘jalik subyektlari tomonidan tuziladigan moliyaviy hisobotlar va ular bo‘yicha auditorlik xulosalarining mavjudligiga ahamiyat qaratiladi. Moliyaviy hisobot shakllari ichida buxgalteriya balansi va moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot shakli, shuningdek moliyaviy hisobotlarning tegishli bandlari bo‘yicha tushuntirishlar, qaydlar va izohlarga alohida urg‘u beriladi. Moliyaviy hisobotga ilova qilinadigan muddati o‘tgan debitorlik va kreditorlik majburiyatlari to‘g‘risidagi ilova ham majburiyatlarning kreditorlari va muddatli bo‘yicha axborotlari alohida tarkiblanadi.
Iqtisodiy nochorlik (bankrotlik) tahlilida axborotlarning aniqligi, ishonchligi, xaqqoniyligiga muhim ahamiyat qaratish lozim. Negaki, ko‘pgina hollarda soxta bankrotlik bo‘yicha arizalar ham uchraydi.
Soxta bankrotlik va uni tan olishda albatta qonunchilik normalarida og‘ir javobgarliklar belgilangan. Lekin shunga qaramay bu borada ayrim muammoli murojatlar kuzatilmoqda. Negaki, sudgacha va suddan keyingi jarayonlarda munozaraga sabab bo‘luvchi holatlar ko‘pincha axborotlarning etarli va asosli emasligi bilan izohlanadi.
Tahlil qilishda iqtisodiy nochorlikni baholashda quyidagi usullardan foydalaniladi: keng ko‘lamli mezon ko‘rsatkichlar tahlili; cheklangan miqdordagi ko‘rsatkichlar tahlili; indikator ko‘rsatkichlar tahlili; skoring modeli; reyting tahlili; multiplikativ diskriminat tahlili.