2. Ijtimoiy-iqtisodiy karta eskizini tuzish

Aholini o‘sish kartalari
Aholini zichlik kartasi bilan uzviy bog‘langan bo‘lib, ko‘plab aholi bilan bog‘liq bo‘lgan muammolarni ochib berish imkoniyatini yaratadi. Aholini ko‘payishi va kamayishi ko‘p jihatlarga bog‘liq bo‘lib, aholini mexanik ko‘payishi, tug‘ilish, o‘lim va tabiiy o‘sish ko‘rsatkichlar bilan o‘lchanadi. Aholini migratsion harakati, yangi ish joylariga borish, oliy o‘quv yurtlariga o‘qishga borishva boshqa ko‘rsatkichlar aholini ko‘payishi va kamayishiga sabab bo‘ladi. Aholini tug‘ilish koeffitsientini ko‘rsatuvchi ma'lumotlar asosida maxsus aholini o‘sish kartalari tuziladi. Kartalarda hududlar bo‘yicha aholi soni vaqt bo‘yicha o‘zgarishlarni ko‘rsatib berish mumkin. O‘lim koeffitsienti asosida aniqlangan ma'lumotlarni ko‘rsatish bilan uning sabablarini ya'ni ekologik vaziyatni yangi, yoki kassalliklarni ko‘payish sabablarini bilish imkoniyatini beradi. Bu ikkita ko‘rsatkich tasvirlangan kartalarda hududda tabiiy o‘sish koeffitsientlarini hududlar bo‘yicha tarqalishini ko‘rsatib beradi. Natijada tabiiy o‘sishni ko‘paytirish yoki kamaytirish choralarini izlash imkoni yaratiladi. So‘nggi vaqtlarda bir yoshgacha bo‘lgan bolalar o‘limini aks ettiruvchi kartalar tuzilmoqda-ki, shu asosda hududlarda bolalarni sog‘ligini saqlash muammolarining echimini topishga yordam bermoqda.
Aholini o‘sish darajasini ko‘rsatuvchi kartalarni tuzish bilan mamlakatni kelajakdagi demografik masalalarni ma'lum darajada hal qilishda yordam berish mumkin. Aholini bu sohasini o‘rganuvchi fan demografiya deb yurtilib, unda aholini o‘sishi, kamayishi bilan birga uning jinsi ham, oilaviy holati, aholi dinamikasi singari masalalar o‘rganiladi. Bu soha bo‘yicha ham alohida kartalar yaratishni davr taqozo qilmoqda. Aholini geografik joylanishi aholishunoslikning boshqa sohalariga qaraganda ahamiyati kam emas, chunki shahar va qishloq aholisini geografik joylanishi ko‘p ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlarni ochib berishga yordam beradi. Kartada agar aholi dengiz bo‘yida ko‘proq joylashganligi tasvirlangan bo‘lsa unda dengiz kemachiligi va baliqchilik bilan va iqlimi issiq va mo‘'tadil hududlarda dam olish va turizm bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi. Agar shahar aholisi kartada ko‘proq tasvirlansa, sanoat rivojlanganligini, agar aholi daryo bo‘yi hududlarida (issiq mintaqalarda joylashgan bo‘lsa) ko‘proq qishloq xo‘jaligi bilan bog‘liqligini ko‘rsatib beradi. Masalan, o‘zbekistonda xorazm, qoraqalpog‘iston hududlari amudaryo bo‘yida joylashganligini ko‘rsatib kartada qishloq aholisi qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanishini ko‘rish mumkin.. Toshkent viloyatida tog‘oldi hududlarida aholi joylashganini sababi qazilma boyliklardan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan tog ‘kon sanoati bilan bog‘liqligini ko‘rish mumkin. Aholini joylashtirish kartalarida asosan aholi soni belgilar usulidan foydalanib, absolyutmiqdorda (1 mm radiusliaylanada) ko‘rsatishmumkin. Agar zarur bo‘lsa turli xil ranglardan foydalanib aholini tarkibini ham berish mumkin. So‘nggi yillarda kartografiyada aholini joylanishi sharlar bilan ko‘rsatilmoqda. Masalan, o‘zbekiston atlasini (1999 y) “aholi kartasida” bir qancha rangdagi sharlardan foydalanilib kartalar tuzilganligini ko‘rish mumkin. Eng yirik shaharlar, o‘rta va mayda shaharlar, shaharchalar, qishloqlar har xil rangdagi sharlarda ko‘rsatilib, kartaning o‘quvchanligini oshirgan va jihozlanish darajasi oshgan. Lekin kartaning masshtabi juda mayda o‘lgani kartani o‘qishda bir muncha qiyinchilik tug‘diradi. Agar aholisi zich joylashgan hududlar kartasi bu usulda tuzilsa unda mayda qishloqlar ham ko‘rsatilib, ularning nomlari yozilmasa ham bo‘ladi. Bu kartani o‘quvchanligin ioshiradi. Aholi kartalarida belgilar usulidan tashqari nuqtalar usuli, kartogramma va izoliniyalardan foydalaniladi. Ba'zan bu usullar bilan belgilar usulini ham qo‘shib ishlatsa bo‘ladi. Bunday vaqtda karta tasvirlayotgan hudud aholisining zichligiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan tog‘li hududlarda daryo bo‘yidagi aholi joylanishining nuqtalar usulida ko‘rsatsa bo‘ladi. Aholi kartalarida aholini joylashuvini va ularni xususiyatlarini ko‘rsatishda kosmik suratlardan foydalanishning ahamiyati katta, chunki aerokosmik suratlarda aholi yashaydigan punktlarni ajratib olish imkoniyati katta va uni funksional xususiyatlarini aniqlash ancha oson kechadi. Aholini tarkibiy va etnografik xususiyatlarini kartaga tushirishni o‘ziga xos xususiyatlari shundaki, bularga aholini milliy tarkibi, ijtimoiy xususiyatlari, yoshi va diniy e'tiqodlar va boshqalar kiradi. Bu xususiyatlar orasida ijtimoiy-iqtisodiy geografiya uchun eng asosiysi aholini milliy tarkibini ko‘rsatuvchi kartasidir. Deyarli hamma etnografik kartalar sifatli rang usulida tuzilib, aholini milliy tarkibini ifodalab beradi. Bu tipdagi kartalar ko‘p millatli mamlakatlarda milliy avtonomiya chegaralarini aniqlashda va ijtimoiy-madaniy tadbirlar o‘tkazishda foydalaniladi. Lekin ba'zan aholini milliy tarkibi ko‘rsatiladigan birorta millat joylashgan hududni areallar usulida ko‘rsatilsa, u erda faqat shu millat aholi yashaydi degan so‘z emas, balki o‘sha joy aholisini ko‘pchiligini shu millat tashkil qiladi deb tushunish kerak. Masalan, o‘zbekiston aholisini milliy tarkibi kartasida (1992 y) buxoro viloyatida tojik millatiga mansub aholi yashaydigan joylar alohida rang bilan ko‘rsatilgan bo‘lib, u erda o‘zbeklar ham yashashi aks ettirilgan. Aholini milliy tarkibini kartogrammada (% hisobida), ba'zan, areallar bilan ko‘rsatish mumkin. Etnografik va lingvistik xususiyatlariga qarab ham, milliy madaniyatlari bo‘yicha ham kartalar tuzilishi mumkin. Ijtimoiy-iqtisodiy geografiya sohasiga kiruvchi kartalar guruhiga aholini ijtimoiy soha kartalaridan mehnat resurslari kartalari: umumiy mehnat resurslari soni, umumiy aholi soniga nisbatan ishga yaroqli aholi (jinsi, yoshi, ma'lumoti va
b.)Mehnat resurslaridan foydalanish, ishlab chiqarishda jamoat ishlarida, xususiy korxonalarda va uy xo‘jaligida va ishsizlik va boshqa sohalar bo‘lib, bunday kartalar tuzish zaruriyati tug‘ilgan bo‘lib, ularni tuzishda kartodiogramma va kartogrammausullaridanfoydalaniladi. Aholi kartalarini tuzishda asosiy manba bo‘lib davlat statistika tashkiloti materiallari,aholiniro‘yxatgaolishvayillikhisobgaolishmanbalarihisoblanadi. Lekin mamlakatimizda aholini ro‘yxatga olish jarayoni o‘tkazilmaganligi sababli ba'zi bir demografik ko‘rsatkichlar etishmaydi. Shuning uchun ham respublikada aholishunoslik bo‘yicha to‘la mazmundagi kartalar tuzishda qiyinchiliktug‘ilmoqda. Lekin 1985 yilda chop etilgan o‘zbekistonni kompleks atlasida aholishunoslik bo‘yicha bir qancha kartalar tuzilgan bo‘lib, dastlabki demografik kartalar hisoblanadi. Aholi kartalarini tuzish uchun3 xil geografik asosdan foydalanish mumkin. Birinchisi, adresli karta, ikkinchisi, aholi yashaydigan joylarni chegaralari ko‘rsatilgan geografik asos, uchinchi tipi shahar va rayon chegaralari tushirilgan geografikasoslardir. Aholi kartalarini tuzish 3 xil yo‘nalishda ishlar olib borilishi zarur. Birinchisi aholi kartalarini mavzusini kengaytiruvchi, demografik va ijtimoiy mummolarni aks ettiruvchi kartalar. Ikkinchisi kartografik metodlarni takomillashtirish va kartografik modellashtirish va avtomtizatsiyalash hamda aero va kosmik s'emka materiallaridan maksimal foydalanish. Uchinchisi aholi bo‘yicha statistik ma'lumotlarni detalizatsiyalash va manba banklarini tashkil qilish. Aholi kartografiyasini rivojlantirish uchun aholi bo‘yicha asosiy ko‘rsatkichlarni aholi soni va uni tarkibi, dinamikasini, mehnat resurslari, bandlik darajasini, xo‘jalik tarmoqlardagi ishlayotgan aholi soni, ishsizlik va h.k. tarmoqlarga bo‘lib ko‘rsatish zarur.