2. Buyuk Britaniyada sug’urtaning tashkiliy-huquqiy asoslari sug’urta tizimini davlat tomonidan tartibga solinishi

Hududlar	1989y	1991y	1993y	1995y	1996y	1998y
1999y
Yevropa	375	469	491	643	675	711	762
Osiyo	311	372	628	756	647	572	621
Shimoliy Amerika	483	521	600	661	689	780	837
Qolgan dunyo	42	53	84	88	95	104	104
Jami	1211	1415	1803	2148	2106	2167	2324

Yevropa sug’urta badallari dinamikasini o’rganish, uni 1983 yildan 1999 yilgacha bo’lgan oraliqda ancha barqaror kechganligidan dalolat beradi. Bu vaqt oralig’ida Yevropa Osiyodagidek, ko’rsatkichlarning keskin o’zgarishini boshdan kechirmadi.
Yevropa Sug’urta Kumitasi-ESQ (abbreviatura, orginal tilda - CEA) 29 ta mamlakatning milliy sug’urta assotsiatsiyalarini birlashtiradi. Ularning to’liq ro’yxatini 2-jadvaldan ko’rish mumkin.Belorusiya, Moldaviya, (Rossiyadan boshqa) Ruminiya, Ukraina va boshqa ESQga kirmaydigan ko’plab mamlakatlarning sug’urta operatsiyalari va statistik ko’rsatkichlari ESQ hisobotlarida aks ettirilmaydi.Milliy sug’urta assotsiatsiyalari ESQga kiruvchi mamlakatlar ro’yxati

1	Avstriya	11	Frantsiya	21	Malta
2	Belgiya	12	Buyuk Britaniya	22	Niderlandiya
3	Shveytsariya	13	Gretsiya	23	Norvegiya
4	Kipr	14	Vengriya	24	Polsha
5	Chexiya	15	Irlandiya	25	Portugaliya
6	Germaniya	16	Islandiya	26	Shvetsiya
7	Daniya	17	Italiya	27	Sloveniya
8	Estoniya	18	Litva	28	Slovakiya
9	Ispaniya	19	Lyuksemburg	29	Turkiya
10	Finlandiya	20	Latviya

ESQ statistik ma'lumotnomalarida yagona «evro» valyutasi amal qiladigan 11 ta mamlakat hisobotlari aks ettiriladi. Bu mamlakatlar: Avstriya, Belgiya, Germaniya, Ispaniya, Finlandiya, Frantsiya, Irlandiya, Italiya, Lyuksemburg, Niderlandiya, Portugaliya.ESQning Yevropa Iqtisodiy Hududi (EEH) bo’yicha ma'lumotnomalarida 15 ta, Yevropa Hamjamiyatiga (EH) a'zo mamlakat hamda Islandiya va Norvegiya bo’yicha ma'lumotlar ham keltiriladi. ESQning 1999 va 2000 yillar uchun ma'lumotnomasida Shveytsariya ham EEHga kiritilgan.ESQga kiruvchi mamlakatlarda sug’urta badallarini tuplash hajmi. ESQga kiruvchi mamlakatlar sonining o’sishiga qaramasdan, tuplanadigan sug’urta badallarining 93,4 foizi hamon EH mamlakatlaridagi sug’urta operatsiyalariga va 98,4 foizi EEH mamlakatlari hissasiga to’g’ri kelmoqda. Bunda Shveytsariya bo’yicha ma'lumotlar EEHga kiritilmoqda. Sug’urta kompaniyalarining investitsiya faoliyati - jahon sug’urta bozorining rivojlanganligini ko’rsatuvchi muhim belgilardan biri hisoblanadi. Yevropa sug’urtachilari investitsiyaga yo’naltirilayotgan mablag’lari hajmini doimiy ravishda kengaytirmoqdalar1992 yildan EH mamlakatlarida sug’urtachilaming investitsiyalari uch martaga oshdi va 5,2 trln. evroni tashkil etmoqda (15-jadvalda 4,5 trl. AQSH doll, keltirilgan). Ushbu nomutanosiblik AQSH dollari va evro kurslaridagi o’zgarishlar hamda 2000 yil uchun investitsiya ma'lumotlarining yetarli darajada emasligi bilan tavsiflanadi. Ammo, shuni ta'kidlash kerakki, investitsiyalar hajmi joriy baholarda (evro) kamaymagan va domiy o’sish an'anasi davom etmoqda.⁴
Sug’urta kompaniyalarining investitsiya hajmi, mlrd.doll.

Mamlakatlar	1995y	1996y	1997y	1998y	1999y	2000y
ESQ	3412,7	3804,7	3994,2	4427,2	4939,4	4775,2
EH	3147,1	3539,6	3765,8	4139,9	4627,3	4456,8
EIH	3406,9	3591,6	3765,8	4417,7	4925,1	4760,2

Buyuk Britaniya sug’urtachilarining investitsiya yo’nalishlari (umumiy investitsiya hajmiga nisbatan foizda, 2019- yil)

Investitsiya yo’nalishlari	ESQ	EH	EIH
Ko`chmas mulk	4,9	4,6	4,9
Ulushli qatnashish	3,5	3,2	3,5
Aktsiya va boshqa o’zgaruvchan daromadli qimmatli qog’ozlar	37,4	38,6	37,5
Obligatsiya va boshqa belgilangan daromad keltiruvchi qimmatli qog’ozlar	35,3	35,0	35,2
Qarzlar	12,6	12,4	12,6
Depozitlar	1,6	1,5	1,6
Va boshqalar	4,8	4,7	4,8

3. Sug’urta tizimini davlat tomonidan tartibga solinishi
Boshqa rivojlangan davlatlar kabi Buyuk Britaniyada ham sug‘urta kompaniyalarining faoliyati tegishli davlat oranlari tomonidan nazorat etiladi. Birinchi marotaba, bu mamlakatda, sug‘urta kompaniyalar faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish 1870 yilda qabul qilingan hayotni sug‘urta qiluvchi kompaniyalar to‘g‘risidagi qonun bilan joriy qilingan edi. Bugungi kunda Buyuk Britaniyada sug‘urta kompaniyalari ustidan nazoratni amalga oshirish savdo va sanoat departamentiga yuklatilgan. Uning tarkibida maxsus sug‘urta nazorati organi mavjud. Savdo va sanoat departamenti Buyuk Britaniya hududida faoliyat ko‘rsatayotgan barcha sug‘urta kompaniyalariga ushbu faoliyat bilan shug‘ullanish huquqini beruvchi litsenziya beradi. Odatda, litsenziya sug‘urtaning ayrim turlari bo‘yicha shug‘ullanish huquqini beradi. Buyuk Britaniyada faoliyat ko‘rsatayotgan barcha sug‘urta kompaniyalari hisobot yili tugaganidan so‘ng 6 oy muddatda amalga oshirilgan operatsiyalar to‘g‘risidagi hisobotni matbuotda e’lon qilishlari haqida savdo va sanoat departamentiga taqdim qilinishdan oldin, mustaqil auditorlar tomonidan tekshirilib tasdiqlanishi majburiy hisoblanadi. Sug‘urta kompaniyalarining hisoboti quyidagilarni o‘z ichiga oladi: -kompaniyaning balansi; -foyda va zararlar schyoti; -sug‘urta mukofotlari dinamikasin Buyuk Britaniya sug‘urta tizimida “Lloyd” korporatsiyasining o‘ziga xos o‘rni bor. “Lloyd”ning tashkiliy tuzilmasi sug‘urta kompaniyalarining tashkiliy tuzilmasidan tubdan farq qiladi. “Lloyd” London shahrining markazida joylashgan va bu erda sug‘urta operatsiyalarini uning a’zolari amalga oshiradi. “Lloyd”ning 33532 ta a’zolari bo‘lib, ular yig‘gan sug‘urta mukofotining hajmi 10 mlrd. f.st.dan oshadi. “Lloyd”ga a’zo har bir anderrayter sug‘urta operatsiyasini o‘zining imkoniyati darajasida amalga oshiradi va korporatsiyaning boshqa a’zolarini majburiyatlari bo‘yicha javob bermaydi. Sug‘urta kompaniyalaridan farqli o‘laroq, “Lloyd” korporatsiyasi a’zosi tuzilayotgan shartnomalar bo‘yicha cheklanmagan majburiyatlarni o‘z zimmasiga olishi mumkin. “Lloyd” a’zolari sug‘urta operatsiyalarini amalga oshirishi uchun maxsus sindikatlarga birlashgan. Hozirgi paytda korporatsiyaning 400 dan ortiq tarmoq sindikatlari mavjud bo‘lib, ulardan 135 tasi dengiz sug‘urtasi, 44 tasi aviatsiya sug‘urtasi, 37 tasi avtomobil sug‘urtasiga ixtisoslashgan sindikatlardir. “Lloyd”da barcha sug‘urta operatsiyalari brokerlik firmalari vositachiligida amalga oshiriladi. Hozirgi paytda “Lloyd”da ro‘yxatdan o‘tgan brokerlar 300 dan ortiq. bugungi kunda o‘zbekistonda ham ayrim sug‘urta kompaniyalari va sug‘urta brokerlari “Lloyd” korporatsiyasi bilan mustahkam aloqa o‘rnatishgan. Masalan, “Uz-AON-Lixu” sug‘urta kompaniyasi “Lloyd” korporatsiyasining a’zosi bo‘lgan “Aleksandr-Xauden Grup” sug‘urta brokeri orqali o‘zbekistonda sug‘urta qilingan risklarni bir qismini “Lloyd” bozorida joylashtirmoqda. “Lloyd” korporatsiyasi doirasida yig‘ib olinadigan sug‘urta badallarining 30 foizi dengiz sug‘urtasi hissasiga to‘g‘ri keladi. Buyuk Britaniyani deyarli uch tomondan okean va dengizlar qurshab olgan va bu erda azaldan savdo-sotiqlar dengiz va okeanlar orqali amalga oshirilgan. Angliyada dastlabki sug‘urta shartnomalari, bundan taxminan 300 yillar oldin, aynan, dengizda tashiladigan yuklar va kemalar bilan bilan bog‘liq bo‘lgan. ing tahlili; -uzoq muddatli sug‘urta foizi bo‘yicha ro‘y bergan o‘zgarishlar to‘g‘risida ma’lumot; Buyuk Britaniyada sug‘urta operatsiyalarining 60 foizga yaqini sug‘urta brokerlari yordamida amalga oshiriladi. Bu xususiyat ushbu mamlakat sug‘urta tizimini boshqa mamlakatlar sug‘urta tizimidan tubdan farq qiladi. Buyuk Britaniyada potensial sug‘urtalanuvchilar, asosan, sug‘urta brokerlari yordamida sug‘urta shartnomalarini tuzadilar. Mijozlar u yoki bu kompaniyalar bilan sug‘urta shartnomasini tuzishga hoxish bildirsa, brokerlar ularga kovernota hujjatini topshiradi. Kovernota - o‘ziga xos hujjat bo‘lib, potensial sug‘urtalanuvchining ma’lum bir sug‘urta kompaniyasi bilan sug‘urta shartnomasini tuzishga ahd qilganligini bildiradi va bunda hech qanday sug‘urta javobgarligi ko‘zda tutilmaydi. Sug‘urta brokerlari kompaniyalarning manfaatidan ko‘ra, ko‘proq sug‘urtalanuvchilarning manfaatini himoya qiladi. Odatda, sug‘urta brokerlari o‘nlab sug‘urta kompaniyalarining sug‘urta shartnomalari, moliyaviy holati va sug‘urta badali stavkalari haqidagi ma’lumotlarga ega bo‘ladi. 1995 yil holatiga ko‘ra, Buyuk Britaniyada 1200 dan ortiq sug‘urta brokerlari ro‘yxatga olingan. Brokerlar nisbatan, aviatsiya, dengiz va avtomobil sug‘urtalarida faol ishtirok etadilar.⁵

Xulosa
Buyuk Britaniya jahonning eng rivojlangan mamlakatlari qatoriga kiradi. Keyingi o‘n yil mobaynida jahon iqtisodiyoti rivojlanishiga Buyuk Britaniya sanoatining qo‘shayotgan hissasi sezilarli darajada kamaygan, uning tovarlarining xalqaro bozorlaridagi raqobatdoshligi tushib ketgan bo‘lsada, Buyuk Britaniyaning moliyakredit tizimi hamon dunyoda etakchi o‘rinlardan birini egallab kelmoqda. Buyuk Britaniya moliya institutlari birinchi navbatda sug‘urta kompaniyalari, sanoat korxonalarining yirik miqdordagi aksiyalarga ega va bu holat sug‘urta va sanoat kapitalining birlashishiga olib kelmoqda. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda, sug‘urta kompaniyalarining qariyb 30% aktivi yirik sanoat kompaniyalarining aksiyasiga to‘g‘ri keladi. Bugungi kunda, Buyuk Britaniyada aholi va korxonalarining vaqtincha bo‘sh mablag‘larini iqtisodiyotga jalb etishda sug‘urta kompaniyalari o‘ziga xos mavqega ega. Masalan, 1958-1962 yillarda sug‘urta kompaniyalar va nodavlat nafaqa fondlari orqali 50 foizga yaqin shaxsiy omonatlar yig‘ib olingan bo‘lsa, 1995 yillarda ham bu ko‘rsatkich deyarli o‘zgarmagan. Sug‘urta kompaniyasi uzoq muddatli sug‘urta shartnomalarini tuzish yo‘li bilan aholidagi vaqtincha bo‘sh mablag‘larini sug‘urta fondiga jalb etadi. ular korxona va banklar bilan ham mol-mulk sug‘urtasi bo‘yicha shartnomalar tuzib, katta miqdorda sug‘urta fondini shakllantiradi. o‘z navbatida, sug‘urta kompaniyasi bu fondning mablag‘larini iqtisodiyotning turli tarmoqlariga yo‘naltiradi. Bozor munosabatlari asosida faoliyat ko‘rsatayotgan sug‘urta kompaniyalari Buyuk Britaniya iqtisodiyotining muhim strategik sohasi hisoblanadi.


Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1)Pod.red. V.V.Shaxova, Yu.T.Axvlediani. Straxovanie 3-e izdanie. Uchebnikdlyastudentovvuzov. - M.: Yuniti, 2019 g.
2)Xo‘jaev Y. Tashqi iqtisodiy faoliyatda sug‘urta. O‘quv qo‘llanma.-T.: Soliq akademiyasi, 2020.
3)Shennaev X.M. O’zbekiston sug’urta bozori, O’quv qo’llanma, - Toshkent, “Iqtisod-Moliya”.-2018
4)Nazarova G.G. va b. O’zbekistonning xalqaro iqtisodiy munosabatlari. T.:TDIU, 2017.
5)Alimov A., Hamedov I. O’zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat asoslari. T., 20018
6)Vahobov A. va boshqalar. Xalqaro moliya munosabatlari: Darslik. – T.: «SHarq», 2019.

1 3)Shennaev X.M. O’zbekiston sug’urta bozori, O’quv qo’llanma, - Toshkent, “Iqtisod-Moliya”.-2018

2 1)Pod.red. V.V.Shaxova, Yu.T.Axvlediani. Straxovanie 3-e izdanie. Uchebnikdlyastudentovvuzov. - M.: Yuniti, 2019 g.

3 1)Pod.red. V.V.Shaxova, Yu.T.Axvlediani. Straxovanie 3-e izdanie. Uchebnikdlyastudentovvuzov. - M.: Yuniti, 2019 g.

4 4)Nazarova G.G. va b. O’zbekistonning xalqaro iqtisodiy munosabatlari. T.:TDIU, 2017

5 6)Vahobov A. va boshqalar. Xalqaro moliya munosabatlari: Darslik. – T.: «SHarq», 2019

~ ~