2-bosqich talabasi Abdullayev Muhammadalining “Ekonomika” fanidan tayyorlagan mustaqil ishi

---

 
Urganch davlat universititeti 
Iqtisodiyot sohalari va tarmoqlari yo’nalishi 
2-bosqich talabasi Abdullayev Muhammadalining 
“Ekonomika” 
fanidan tayyorlagan MUSTAQIL ISHI 

---

Mavzu:Ekonomik modellashtirish asoslari. 
Reja: 
1. Iqtisodiyotda ekonometrik modellashtirishning zarurligi. 
2. Iqtisodiyotda modellarning tasnifi 
3. Iqtisodiyotda modellashtirish bosqichlari 

---

1.Iqtisodiyotda ekonometrik modellashtirishning zarurligi. 
Zamonaviy iqtisodiyot nazariyasi ham mikro-, ham makroiqtisodiyotdatabiy, 
zaruriy element sifatida matematik modellar va usullarni o’z ichiga 
oladi.Matematikada iqtisodiyotda foydalanish iqtisodiy o’zgaruvchilar va 
ob’ektlarningeng muhim, ahamiyatli bog’lanishlarni ajartishga va formal 
tasvirlashga,iqtisodiyot nazariyasining qoidalari, tushunchalari va xulosalalarini 
aniq va lo’ndabayon qilishga imkon beradi. Bunda modellar va modellashtirish 
muhim o’rintutadi.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim 
muassasalalaridata’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga 
oshirilayotgan kengqamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash bo’yicha 
qo’shimcha choratadbirlar to’g’risida”gi 05.06.2018 yilda qabul qilingan PQ-3775 
sonli Qarorida“Hududlarda yangi oliy ta’lim tashkil etish, kadrdlar tayyorlashning 
zamonaviyta’lim yo’nalishlari va mutaxassisliklari hamda sirtqi va kechki 
bo’limlariningochilishi, oliy ta’lim muassasalalarida qabul kvotalarining oshirilishi 
mazkuryo’nalishlardagi muhim islohotlar hisoblanadi.Oliy ta’lim muasasalari 
innovatsion va texnologik g’oyalar bilan fikralmashadigan muloqot markazlarida 
aylanmagan, tegishli sohalarda mavjudmuammo va kamchiliklarni tizimli o’rganish, 
tashkil qilish va ularning yechimibo’yicha taklif kiritish borasida professor 
o’qituvchilar, yosh olimlar vatalabalarning tashabbus ko’rsatishlari uchun zarur 
shart-sharoitlaryaratilmagan”ligi takidlab o’tilgan. 
Model- bu shunday moddiy yoki xayolan tasavvur ыilinadigan 
ob’ektki,qaysiki tadqiqot jarayonida haqiqiy ob’ektning o’rnini shunday bosadiki, 
unibevosita o’rganish haqiqiy ob’ekt haqida yangi bilimlar beradi. 
Modellarniqurishda tadqiq qilinayotgan hodisani belgilovchi muhim omillar 
aniqlanadi vaqo’yilgan masalani yechish uchun muhim bo’lmagan qismlar chiqarib 
tashlanadi. 

---

Ilmiy izlanishlarda modellashtirish qadimgi zamonlardanoq qo’llanilaboshlandi va 
asta sekin ilmiy bilimlarning qurilish va arxitektura, astranomiya,fizika, ximiya, 
bilologiya va pixoyat, ijtimoiy fanlar kabi tabora yangi sohalariniqamrab ola 
boshladi. Birinchi matematik modellar F.Kene, A.Smit (klassikmakroiqtisodiy 
model), D.Rikardo (xalqaro savdo modeli) tomonidan ishiatilgan. XX asr 
zamonaviy fanning amalda barcha sohalarida modellashtirish usuliga katta 
muvaffaqiyatlar va obro'-e'tibor keltirdi.Turli iqtisodiy hodisalarni o'rganish uchun 
ularning iqtisodiy modellar deb ataluvchi soddalashtirilgan formal tasvirlaridan 
foydaianiladi iste'moltanlovi modellari, firma modellari, iqtisodiy o'sish modellari, 
tovar va moliyabozorlaridagi muvozanat modellari va boshqa ko'p modellar 
iqtisodiymodellarga misol boiadi. 
Iqtisodiyotda matematik model — bu iqtisodiy ob'ektlar yokijarayonlarni 
tahlil qilish yoki boshqarish maqsadida ularning matematiktasvirlanishi, ya'ni 
iqtisodiy masalaning matematik yozuvi, Iqtisodiy ob'ektningmatematik modeli — 
bu uning funksiyalar, tenglamalar, tengsizliklar,mantiqiy munosabatlar, grafiklar 
majmuasi ko'rinishidagi aks ettirilishidir. Bundayaks ettirish o'rganilayotgan ob'ekt 
elementlarining munosabatlari to’plaminimodel elementlarining shunga o'xshash 
munosabatlariga birlashtiradi. 
Iqtisodiy-matematik 
modelllarni 
amaliyotda 
qo'llash 
usullari iqtisodiymatematik usullar deb ataladi, Iqtisodiy-matematik usullar (IMU) 
iqtisodiyotnio'rganish uchun birlashtirilgan iqtisodiy va matematik fanlarning 
uyushmasidir.Bu 
tushuncha 
fanga 
XX 
asrning 
60-yillarida 
akademik 
V.S.Nemchinovtomonidan kiritilgan bo'lib IMU iqtisodiyot, matematika va 
kibernetikaningtutashishida 
hosil 
bo'lgan. 

---

Ekonometrik usullar oddiy an'anaviy usullami inkor etmaydi, balki ulami yanada 
rivojlantirishga va ob'ekliv o'zgaruvchan natija ko'rsatkichlarini boshqa
ko'rsatkichlar orqali muayyan tahlil qilishga yordam beradi. Ekonometrik 
usullaming va elektron hisoblash mashinalarining milliy iqtisodiyotni boshqarishda
afzalliklaridan biri shundaki, ular yordamida modellashtiruvchi ob'ektga omillaming 
ta'sirini, natijaviy ko'rsatkichga resurslaming o'zaro munosabatlarini ko'rsatish 
mumkin. Bu esa o'nlab tarmoqiar va minglab korxonalarda ishlab chiqarish natijalari 
va milliy iqtisodiyotning ustuvor yo'nalishlarini ilmiy asosda bashorat 
etishgaprognozlashtirish va boshqarishga imkon beradi.Ekonometrik modellaming 
ahamiyatini quyidagilarda ko'rish mumkin: 
1. Ekonometrik usullar va modellar iqtisodiy va tabiiy fanlami rivojlantirishda 
yetakchi vosita bo'lib xizmat qiladi. 
2. Ekonometrik usullar yordamida moddiy, mehnat va pul resurslaridan oqilona 
foydalaniladi. 
3. Ekonometrik usullar va modellar yordamida tuzilgan bashoratlami umumiy 
amalga oshirish vaqtida ayrim tuzatishlami kiritish mumkin bo'ladi. 
4. Ekonometrik modellar yordamida iqtisodiy jarayonlar faqat chuqur tahlil 
qilibgina qolmasdan, balki ulaming yangi o'rganilm agan qonuniyatlarini ham 
ochishga imkoni yaratiladi. Shuningdek, ular yordamida iqtisodiyotning kelgusidagi 
rivojlanishini oldindan aytib berish mumkin. 
5. Ekonometrik usullar va modellar hisoblash ishlarini avtomatlashtirish, aqliy 
mehnatni yengillashtirish, iqtisodiy soha xodimlarining mehnatini ilmiy asosda 
tashkil etish va boshqaruv qarorlarini sifatliroq tayyorlash imkonini beradi.Bu 
kompleksnihg bitta tahlil ob'ekti bor - ya'ni, iqtisodiyot, iqtisodiy tizimlar, asosiy 
o’rganish predmeti esa, ulardagi miqdoriy bog’lanishlardir. Boshqa iqtisodiy 

---

fanlarga qaraganda, ushbu kompleks iqtisodiyotni har xil ekonometrik usullar va 
modellar asosida tahlil qiladi. 
Zamonaviy iqtisodiyot nazariyasi ham mikro- ham makroiqtisodiyotdatabiy, 
zaruriy element sifatida matematik modellar va usullarni o’z ichiga 
oladi.Matematikada iqtisodiyotda foydalanish iqtisodiy o’zgaruvchilar va 
ob’ektlarningeng muhim, ahamiyatli bog’lanishlarni ajartishga va formal 
tasvirlashga,iqtisodiyot nazariyasining qoidalari, tushunchalari va xulosalalarini 
aniq va lo’ndabayon qilishga imkon beradi. Bunda modellar va modellashtirish 
muhim o’rintutadi. 
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Oliy ta’lim muassasalalaridata’lim 
sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan kengqamrovli 
islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash bo’yicha qo’shimcha choratadbirlar 
to’g’risida”gi 05.06.2018 yilda qabul qilingan PQ-3775 sonli Qarorida“Hududlarda 
yangi oliy ta’lim tashkil etish, kadrdlar tayyorlashning zamonaviyta’lim 
yo’nalishlari va mutaxassisliklari hamda sirtqi va kechki bo’limlariningochilishi, 
oliy ta’lim muassasalalarida qabul kvotalarining oshirilishi mazkuryo’nalishlardagi 
muhim islohotlar hisoblanadi. 
Oliy ta’lim muasasalari innovatsion va texnologik g’oyalar bilan 
fikralmashadigan 
muloqot 
markazlarida 
aylanmagan, 
tegishli 
sohalarda 
mavjudmuammo va kamchiliklarni tizimli o’rganish, tashkil qilish va ularning 
yechimibo’yicha taklif kiritish borasida professor o’qituvchilar, yosh olimlar 
vatalabalarning 
tashabbus 
ko’rsatishlari 
uchun 
zarur 
shart-
sharoitlaryaratilmagan”ligi takidlab o’tilgan. 
Model- bu shunday moddiy yoki xayolan tasavvur ыilinadigan 
ob’ektki,qaysiki tadqiqot jarayonida haqiqiy ob’ektning o’rnini shunday bosadiki, 

---

unibevosita o’rganish haqiqiy ob’ekt haqida yangi bilimlar beradi. 
Modellarniqurishda tadqiq qilinayotgan hodisani belgilovchi muhim omillar 
aniqlanadi vaqo’yilgan masalani yechish uchun muhim bo’lmagan qismlar chiqarib 
tashlanadi. 
Ilmiy 
izlanishlarda 
modellashtirish 
qadimgi 
zamonlardanoq 
qo’llanilaboshlandi va asta sekin ilmiy bilimlarning qurilish va arxitektura, 
astranomiya,fizika, ximiya, bilologiya va pixoyat, ijtimoiy fanlar kabi tabora yangi 
sohalariniqamrab ola boshladi. Birinchi matematik modellar F.Kene, A.Smit 
(klassikmakroiqtisodiy model), D.Rikardo (xalqaro savdo modeli) tomonidan 
ishiatilgan. XX asr zamonaviy fanning amalda barcha sohalarida modellashtirish 
usuliga katta muvaffaqiyatlar va obro'-e'tibor keltirdi. 
Turli iqtisodiy hodisalarni o'rganish uchun ularning iqtisodiy modellar deb 
ataluvchi soddalashtirilgan formal tasvirlaridan foydaianiladi iste'moltanlovi 
modellari, firma modellari, iqtisodiy o'sish modellari, tovar va moliyabozorlaridagi 
muvozanat modellari va boshqa ko'p modellar iqtisodiymodellarga misol boiadi. 
Iqtisodiyotda matematik model — bu iqtisodiy ob'ektlar yokijarayonlarni 
tahlil qilish yoki boshqarish maqsadida ularning matematiktasvirlanishi, ya'ni 
iqtisodiy masalaning matematik yozuvi, Iqtisodiy ob'ektningmatematik modeli — 
bu uning funksiyalar, tenglamalar, tengsizliklar,mantiqiy munosabatlar, grafiklar 
majmuasi ko'rinishidagi aks ettirilishidir. Bundayaks ettirish o'rganilayotgan ob'ekt 
elementlarining munosabatlari to’plaminimodel elementlarining shunga o'xshash 
munosabatlariga birlashtiradi. 
Iqtisodiy-matematik 
modelllarni 
amaliyotda 
qo'llash 
usullari 
iqtisodiymatematik usullar deb ataladi, Iqtisodiy-matematik usullar (IMU) 
iqtisodiyotnio'rganish uchun birlashtirilgan iqtisodiy va matematik fanlarning 

---

uyushmasidir.Bu 
tushuncha 
fanga 
XX 
asrning 
60-yillarida 
akademik 
V.S.Nemchinovtomonidan kiritilgan bo'lib IMU iqtisodiyot, matematika va 
kibernetikaningtutashishida hosil bo'lgan. 
Asosiy ekonometrik usullarga quyidagi usullar kiradi: 
1. Matematik statistika usullari. U o’z navbatida quyidagi usullarga bo'linadi: 
a) dispersion tahlil; 
b) korrelyatsion tahlil; 
v) regression tahlil; 
g) omilli (omiliy) tahlil; 
d) indekslar nazariyasi. 
2 Makroekonometrik usullar: 
2. Iqtisodiyotda modellarning tasnifi 
a) iqtisodiy о si sh nazariyasi; 
b) tarmoqlararo balanslar; 
v) ishlab chiqarish funktsiyalari nazariyasi; 
g) talab va taklif tahlili; 
3. Optimal dasturlash: 
a) chiziqli dasim lash; 
b) kasr-chiziqli dasturlash; 
v) butun sonli dasturlash; 
g) dinamik dasturlash; 
d) stoxastik daslurlash; 
e) o'yinlar nazariyasi va boshqalar. 
4. Bozor iqtisodiyotiga taalluqli usullar: 

---

a) erkin raqobat modellari; 
b) firmalarga taalluqli modellar. 
Jamiyatdagi va iqtisodiyotdagi ob’ektlami matematik modellar yordamida kuzatish 
va o’rganish mumkin. Bu tushuncha m odellashtirish deyiladi. 
M odel so'zi lotincha m odulus so'zidan olingan bo'lib, o'lchov, me’yor degan 
ma'noni anglatadi. 
Iqtisodiy model - iqtisodiy ob'ektlaming soddalashtirilgan nusxasidir. Bunda 
modelning hayotiyligi, uning modellashtiriladigan ob'ektga aynan mos kelishi 
muhim ahamiyatga egadir. Lekin yagona modelda o'rganilayotgan ob'ektning 
hamma tomonini aks ettirish mumkin emas. Bunda jarayonning eng xarakterli va 
eng muhim belgilari aks ettiriladi. 
Demak, modelning haqiqiyligi to'plangan ma'lumotlar hajmiga, aniqlik 
darajasiga,tadqiqotchining malakasiga va modellashtirish jarayoniga, aniqlanadigan 
masalaning xarakteriga bog'liqdir. Shuni ham unutmaslik kerakki, juda 
soddalashtirilgan model qo'yilgan talablarga to'la javob bermaydi va aksincha, 
murakkab model esa uni echish jarayoniga qiyinchiliklar tug'diradi. 
Modellashtirish va modellar o'zining turli sohalardagi tadbiqlariga 
qarab,moddiy va abstrakt kabi sinflarga bo'linadi. 
Moddiy modellar asosan o'rganilayotgan ob'ekt va jarayonni geometrik,fizik, 
dinamik 
yoki 
funksional 
tavsiflarini 
ifodalaydi. 
Masalan, 
ob'ektningkichiklashtirilgan rnaketi (masalan, litsey, kollej, universitet) va turli xi! 
fizik, ximik va boshqa xildagi maketlar bmiga rnisol bo'la oladi. Bu 
modellaryordamida turli xi! texnologik jarayonlarni optimal boshqarish, 
ulamijoylashtirish va foydalanish yoilari o'rganiladi. Umuman olganda, 
moddiymodellar tajribaviy xarakterga ega bo’lib, lexnika faniarida keng qo'llaniladi. 

---

Ammo 
moddiy 
modeliashtirishdan 
iqtisodiy 
maslalarai 
yechish 
uchunfoydalanishda ma'lum chegaralanishlar mavjud. Masalan, iqtisodiyotni 
birorsohasini o'rganish bilan butun iqtisodiy ob'ekt haqida xuiosa chiqaribboimaydi. 
Ko'pgina iqtisodiy masalalar uchun esa moddiy modellar yaratishqiyin bo'iadi va 
ko'p xarajat talab etadi. 
Abstrakt (ideal) modellar inson tafakkurining mabsuli bo'lib, ularlushunchalar, 
gipotezalar va turli xil qarashlar tizimidan iborat. Iqtisodiytadqiqotlarda, boshqarish 
sohalarida, asosan, abstrakt modeliashtirishdanfoydalaniladi. 
Ilmiy 
bilishda 
abstrakt 
modellar 
ma'lurn 
tillarga 
asoslangan 
belgilarmajmuidan iborat. O'z navbaiida, belgili abstrakt modellar matematik 
valogic tillar shaklidagi matematik logik modellarni ifodalaydi. 
Matematik modellashtirish turli xil tabiatli, ammo bir xil matematik 
bog'lanishlarni ifodalaydigan voqea va jarayonlarga asoslangan tadqiqotusulidir. 
Iqtisodiyotda modellar turli asoslarga ko'ra tasniflanadi. Modellar 
iqtisodiyotning turli tomonlari (xususan, uning ishlabchiqarish-texnologik, ijtimoiy, 
hududiy tuzilmalari)ni va uning alohidaqismlarini tadqiq qilish uchun mo'ljallanishi 
mumkin. Modellarni tadqiq qilinayotgan iqtisodiy jarayonlar va muammolar 
mazmuni bo'yichatasniflashda butun iqtisodiyot modellari (makroiqtisodiy 
modellar)ni va uningquyi tizimlari — tarmoqlar, hududlar va hokazolarning 
modellari, ishlabchiqarish, iste'mol, daromadlarni shakllantirish va taqsimlash, 
mehnat resurslari, baholarni shakllantirish, moliyaviy aioqalar va shu 
kabilarmodeJlarining majmualari (mikroiqtisodiy modellar)m ajratib ko'rsatish 
mumkin. 
Tuzilmaviy modellar ob'ektlarning ichki tuzilishi, tarkibiy qismlari, 
ichkiparametria!ini, 
ular 
orasidagi 
o'zaro 
bogiiqliklarni 
ifodalaydi. 

---

Iqtisodiyotmiqyosidagi tadqiqotlarda ko'proq tuzilmaviy modellar qo'llaniladi, 
chunki ularquyi tizimlarning o'zaro bog'liqliklari rejalashtirish va boshqarish uchun 
kattaahamiyatga ega„ O'ziga xos tuzilmaviy modellar sifatida tarmoqlararo 
aloqalarmodellarini olish rnumkin. Furiktsional modellar iqtisodiy boshqarishda 
keng qo’laniladi, bunda ob'ektning holati («chiqish»)ga «kirish»ni o'zgartirish 
yoiibilan 
ta'sir 
ko'rsatiladi. 
Iste'molchilarning 
tovar-pul 
munosabatlari 
sharoitidagixatti-harakatlari modeli bunga misol bo Ma oladi. Aynan bir ob'ekt 
birvaqtning o'zida ham tuzilmaviy, ham funksional model bilan tasvirlanishimumkin. 
Masalan, alohida tarmoq tiziminini rejalashtirish uchun tuzilmaviymodeldan 
foydalaniladi, iqtisodiyot miqyosida esa har bir tarmoq funksional model bilan 
ifodalanishi mumkin. 
Deterrninirlangan modellar model o'zgaruvchilari orasidagi qat'iyfunksional 
bog'lanishlar borligini nazarda tutadi. Stoxastik modellar tadqiqqilinayotgan 
ko'rsatkichlarga tasodifly ta'sirlarning borligini e'tiborga oladihamda ularni 
tasvirlash uchun ehtimollar nazariyasi va matematikstatistikaning vositalaridan 
foydalanadi. 
Statik modellarda barcha bogianishlar vaqtning tayinli payti yokidavriga 
tegishlidir. Dinamik modellar iqtisodiy jarayonlarning vaqt bo'yichao'zgarishini 
tavsiflaydi. Qaralayotgan vaqt davrining uzunligiga qarabbashoratlash va 
rejalashtirishning qisqa muddatli (bir yilgacha), o'rta muddatli (5yilgacha), uzoq 
muddatli (10-15 va undan ko'proq yilgacha) modellarifarqlanadi. Iqtisodiy-
matematik modellarda vaqtning o'zi yoki uzluksiz, yokidiskret ravishda o'zgarishi 
mumkin. 
Iqtisodiyot modellari fazoviy omillar va shartlarni o'z ichiga olishigaqarab 
fazoviy va nuqtaviy modellar farqlanadi. 

---

Shunday qilib, iqtisodiyotda modellarning umumiy tasnifi o'ndan ortiq asosiy 
belgilarni o'z ichiga oladi. Iqtisodiy-matematik tadqiqotlamingrivojlanishi bilan 
qoilanilayotgan modellarni tasniflash muammosimurakkabiashib boraveradi. 
3. Iqtisodiyotda modellashtirish bosqichiari. 
Modellashtirish jarayonining asosiy bosqichiari turli sohalarda, shujumladan, 
iqtisodiyotda ham o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'ladi. Iqtisodiymatematik 
modellashtirish bitta siklining bosqichiari ketma-ketligi vamazmunini tahlil qilaylik. 
Iqtisodiy muammoning qo'yilishi va uni sifat jihatdan tahlil qilish. Bubosqich 
modellashtiriladigan ob'ektning eng muhim xususiyatlari vaxossalarini ajratib, 
ularni ikkinchi darajalilaridan abstraktsiyalashni; ob'ektningtuzilmasi va uning 
elementlarini bog'lovchi asosiy bog'lanishlami o'rganishni;ob'ektning holati va 
rivojlanishini 
tushuntiruvchi 
(hech 
bo’maganda 
dastlabki)gipotezalarni 
shakllantirishni o'z ichiga oiadi. 
Matematik modelni qurish. Bu bosqich iqtisodiy muammoniformallashtirish, 
uni tayinli matematik bog'lanishlar va munosabatlar(funksiyalar. tenglamalar, 
tengsizliklar va h.k.) ko'rinishida ifodalashbosqichidir. Odatda awal matematik 
modeining asosiy qurilmasi (turi) aniqlanadi, so'ngra bu qurilmaning tarkibiy 
qismlari (o'zgaruvchiiar vaparametrlarning aniq ro'yxati, bog'lanishlar shakii) 
aniqlashtiriladi. 
Modelni matematik tahlil qilish. Bu bosqichning maqsadi modeiningumumiy 
xossalarini aniqlashdan iborat. Bu yerda tadqiqotning sof matematikusullari 
qo'llaniladi. Modelning analitik tadqiqotida yechimning mavjudligi,yagonaligi, 
yechimga qaysi o'zgaruvchilar (noma'lumlar) kirishi mumkinligi,ular orasidagi 
munosabatlar, bu o'zgaruvchilar qaysi doirada va qanday dastlabki shartlarga bog’iq 
ravishda o'zgarishi, ularning o'zgarish yo'nalishlari va shu kabi masalalar 

---

oydinlashtiriladi. Modeining analitik tadqiqoti empiric (sonli) tadqiqotiga nisbatari 
shunisi bilan afzalki, bunda olinayotgan xulosalarmodelni tashqi va ichki 
parametrlarining har xil tayinli qiymatlarida o’z kuchinisaqlaydi. 
Sonli yechish. Bu bosqich masalani sonli yechish uchun algoritrnlarni ishlab 
chiqish, EHMlarda dasturlar tuzish va bevosita hisoblashlar o’kazishnio'z ichiga 
oladi. Bu bosqichdagi qiyinchiliklar, birinchi navbatda, iqtisodiymasalalarning katta 
hajmi, juda katta axborot massivlarini qayta ishlashzamriyatidan kelib chiqadi. 
Sonli natijalar tahlili va ularning tatbiqi. Siklning bu yakunlovchibosqichida 
modellashtirish natijalarining to'g'riligi va to'laligi, ularning amaldaqo'llanish 
darajasi haqida muammo ko'tariladi. 
Har qanday ekonometrik tadqiqotlar iqtisodiy jarayon va hodisalarni statisik 
kuzatish natijasida olingan ma'lumotlarga asosiangan holda oiibboriladi. Har bir 
iqtisodiy hodisa va jarayon esa makro- yoki mikro statistic ko'rsatkichlar orqali 
ifodalanadi. Statistika nazariyasi fanidan ma’lumki,statistik ko'rsatkichlar mutloq, 
nisbiy va o'rtachalardan iborat bo'lib, ular o'zlarining miqdoriy va sifat tomonlariga 
ega. Demak,iqtisodiy jarayonlar yuqoridagi ko'rsatkichlar orqali ifodalanadi. 
Statistikkuzatish natijasida olingan va tahlil qilingan ma'lumotlar ekonometrik 
xodisalarning statistik bazasini tashkil etadi. 
Tuzilgan va o'tgan davrdagi jarayonlami aks ettiruvchi ekonometrik modellar 
endi prognozlash masalalarini hal etishda foydalaniladi, ya'ni omilbelgilarning 
kelajakda qabul qilishi mumkin bo'lgan qiymatlarida jarayondaqanday o'zgarishlar 
bo'lishi mumkinligi masalasi yechiladi. 
Ekonometrik modellarni tuzish bir qancha bosqichlardan tashkil topadi. Ulami 
alohida ko'rib chiqaylik: 

---

Birinchi bosqich. Iqtisodiy jarayon har tomonlama nazariy, sifat jihatdan tahlil 
qilinadi va uning parametrlari, ichki va tashqi informatsion aloqalar, ishlab chiqarish 
resurslari, rejalashtirish davri kabi ko'rsatkichlar aniqlanadi. 
Ikkinchi bosqich. Bu bosqichda izlanayotgan noma'lum o'zgaruvchilar qaysi, qanday 
maqsadni ko'zda tutadi, natija nimalarga olib keladi kabi savollar aniqlangan bo'lishi 
kerak. 
Uchinchi bosqich. Modellashtirilayotgan jarayonning iqtisodiy-matematik modeli 
tenglamalari va tengsizliklar tizimi shaklida ifodalanadi. 
To’rtinchi bosqich. Tuzilgan iqtisodiy-matematik modelning miqdoriy yechimini 
aniqlaydigan usul tanlanad 
Beshinchi bosqich. Masalani yechish uchun kerakli bo'lgan barcha iqtisodiy 
ma’lumotlar to'planadi. 
Oltinchi bosqich. Olingan ma'lumotlar statistik tahlil qilinib, EHMda tanlangan usul 
va dasturdan foydalanib, qo'yilgan masala yechiladi. 
Yettinchi bosqich. Olingan natijalar iqtisodiy tahlil qilinadi va optimal variant 
tanlanadi. 
Yuqorida sanab o'tilgan bosqichlar bir-biri bilan chambarchas bog'liq va biri 
ikkinchisini to'ldirib, yagona maqsadni amalga oshirish uchun xizmat qiladi. 
Shuni eslalib o’tish kerakki, masalani kompyuterda echish uchun standart dastur 
bo'lishi kerak, agar unday dastur bo'lmasa, uni ma'lum algoritmlar asosida tuzish 
zarur