2-bosqich 16-25 guruh talabasi to’ychiboyev vositjonning “Anorganik kimyo” fanidan

ASOSIY QISM

1. 
   Cho‘yan ishlab chiqarish va cho‘yandan po‘lat hosil qilishda sodir bo‘ladigan kimyoviy jarayonlar.
   

Cho’yan. Cho’yanda odatda 2 % va undan ko’proq uglerod bo’ladi. Domna cho’yanida uglerod miqdori 4,6 % gacha bo’ladi. Cho’yan va uning turlari to’g’risida Domna jarayoni, mavzusiga qarang.
Po’lat. Po’lat temirning uglerod (2 % gacha) va boshqa elementlar bilan hosil qilgan bolg’alanuvchan qotishmasidir. Po’lat qorametallurgiyaning eng muhim mahsuloti, amalda hech bir sanoat tarmog’i po’latsiz ishlay olmaydi.
Kimyoviy tarkibi bo’yicha po’lat uglerodli va legirlangan turlarga bo’linadi.
Uglerodli po’lat tarkibida temir va uglerod bilan birga oz miqdorda (0,1 – 1,0 %) marganes, kremniy (0,4 % gacha), zararli qo’shimlardan – oltingugurt va fosfor bo’ladi. Po’latga maxsus mehanik, elektrik, magnit, korroziya bardoshlik xossalarini berish uchun unga legirlovchi metallar (xrom, nikel, mollebden, alyuminiy…..) qo’shiladi. Bunday po’lat legirlangan po’lat deyiladi.
Qayta ishlashning turli termik (toblash, yumshatish), kimyoviy – termik (sementlash, azotlash), termik - mehanik (chig’irlash, bolg’alash) usullarini qo’llab po’latning xossalari o’zgartiriladi.
Polimorfizm – po’latni qizdirib va sovitib kristallik panjaraning o’z tuzilishini o’zgartirish xossasidan foydalanib ma’lum tuzilishli po’lat olinadi. Uglerod temirning α va γ modifikasiyalari bilan ta’sirlashib, qattiq eritma hosil qiladi va γ temirda erimagan ortiqcha uglerod sementit Fe₃C tarkibli kimyoviy birikma hosil qiladi. Toblash va qizdirishni ketma – ket amalga oshirib, optimal qattiqlik va elastiklikka ega bo’lgan po’lat olinadi.
Ishlatilishi bo’yicha po’lat konstruksion, asbobsozlik va maxsus xossali po’latga bo’linadi. Konstruksion po’latlar qurilish konstruksiyalari, mashina detallari va mehanizmlari, vagon va kema korpuslari, bug’ qozonlarini tayyorlashda ishlatiladi.
Asbobsozlik po’latlari keskichlar, shtamplar va boshqa kesuvchi, zarba bilan qoliplovchi va o’lchov asboblarini tayyorlashda ishlatiladi.
Maxsus xossali po’latlarga elektrotexnikada ishlatiladigan, zanglamaydigan, agressiv muhitlarga chidamli, kislotabardosh va boshqa po’latlar kiradi.
Temir qotishmalarida uglerodga munosabatlari bo’yicha legirlovchi elementlar ikkiga bo’linadilar:
Karbid hosil qilmaydigan elementlar. Ni, Si, Co, Al va Cu;
Karbid hosil qiluvchi elementlar. Cr, Mn, W, Mo, V, Ti, Nb, Ta, Zr.