2. Boshqalar fikrini hurmat qilish

---

1.1.2.Mavzu: Pedagoglarda kommunnikativ ko’nikmalarni rivojlantirish 
texnologiyalari 
R E J A :
1.O’quvchilarning sinfdagi faoliyatini qo’llab‑quvvatlashning verbal va 
noverbal usullari:
2. Boshqalar fikrini hurmat qilish. O’zgalar fikriga ta’sir etuvchi (ishontira 
olish, to’g’rilash, fikrni qarama-qarish qo’yish) muloqot maneralari va ulardan 
samarali foydalanish. 
tayanch so’zlar:
Pedagogik muloqot, funktsiya, muomala, kommunikativ 
muomila madaniyati, munosabat, rivojlantirish, madaniy, nafis did, farosat, 
xulq atvor, namoyon, go’zal, tovush, donishmand, usul, uslub, vosita, samarali. 
MULOQOT -
Kishilarning xamkorlikdagi faoliyati ehtiyojlari asosida 
tug’iladigan ular o’rtasidagi aloqa rivojlanishining ko’p qirrali jarayoni bo’lib, 
shaxsning doimo insonlar davrasida, ular bilan o’zaro ta’sir doirasida bo’lishning 
eng yetakchi va nufuzli faoliyatlaridan biridir. 
 
Pedagogik muloqot
- Ta’lim-tarbiya jarayonida axborot almashinish xodisasi 
bo’lib, axborot ikki yo’nalishda boshqarish sub’ektidan (pedagog) boshqarish 
ob’ektiga (o’quvchiga) boradi va aksincha ob’ektdan sub’ektga uzatiladi. 
Pedagog bevosita shaxslararo muloqotdan o’z tarbiyalanuvchilari, umuman jamoa 
haqida undagi ichki jarayonlar haqida xilma-xil ma’lumotlarga ega bo’ladilar.O’z 
navbatida, pedagogik muloqot jarayonida o’z o’quvchilariga ham maqsadga 
qaratilgan axborotni ma’lum qiladilar. 
Pedagoglarning o’quvchilar bilan bevosita muomalasi maktab o’quvchilarning 
muomalasiga pedagogik ta’sir ko’rsatishning o’ziga xos vositasi deb qarash 
mumkin. 

---

Barcha madaniy xalqlarda bo’lgani singari o’zbeklarda xam muomala «Assalomu 
alaykum» va «Va alaykum assalom» dan boshlanadi, keyin xol – axvol o’ralishiga 
o’tiladi.Kishilar bilan munosabat, so’zlashuv va shuningdek xizmat bilan boьliq 
aloqaga muomala deyladi.Eng go’zal muomala lutf karamdir. Navoiy bobomiz 
buni muomala pardozi deb yozadilar. Xullas xalqimizda odamlar bilan munosib 
tarzda muomala qila bilish madaniyati oliy janoblik alomati, deb tushunilgan. 
Muomala madaniyatida eng avval xalqimizning bolajonligi, oilani muqaddas 
bilishi namoyon bo’ladi.Pedagoglarning o’quvchilar bilan bevosita muomalasi 
maktab o’quvchilarning muomalasiga pedagogik taosir ko’rsatishning uziga xos 
vositasi deb qarash mumkin. 
Nafis did va farosat, xulq atvor odamlar bilan munosabatda nomoyon bo’ladi. 
Kishilar o’rtasida, ko’pchilik orasida, turli marosimlarda kishi o’zini qanday tutishi 
uni qanday xati- xarakat qilishi, yaoni axloq nafosati, muomala-munosabat 
qoidalari muloqot ko’rsatkichi deb ataladi. Odob ko’rsatkichi esa nafosat bilan 
go’zal axloqning majmuasi desa bo’ladi. Go’zal odob ko’rsatkich go’zal xulq va 
madaniy muomalada o’z ifodasini topadi. 
Kishidagi madaniy ko’rsatkich- uning yurishda, so’zlashda, ovqatlanishda, 
odamlar bilan ko’rishishda, xayirlashishda, xamroxini raqsga taklif etishida, xatto 
kulishida, musiqa ashula tinglashida, yotoq xonasini kayxilda tutishida va 
bezashida, xullas, xar bir xatti xarakatida namoyon bo’ladi. Yuksak insoniy fazilat 
olijanob xulq bilan bevosita boьliqdir. Madaniyatli odam insoniy fazilatlarni o’zida 
mujassamlashtirishiga xarakat qiladi.Maolumki, musulmonlarga xos madaniy xulq 
ilьor madaniyat bo’lib, u mexnatkash xalq, asrlar davomida vujudga keltirgan 
ijobiy fazilatlarning eng yuksak anoanalarini o’zida mujassamlashtiradi va ijodiy 
rivojlantiradi, u yangicha anoanalar bilan boyib boradi. 
Madaniy xulq kishining tarbiyalanganlik mezonidir. U inosndagi axloqiy poklik, 
maonaviy boylik va boshqa ijobiy fazilatlarning majmuasi bo’lib, xar tomonlama 
rivojlangan insonning eng go’zal xislatidir. 
Umuman, xaqiqiy insonning madaniy xulq atvori uning olijanob ichki dunyosini 
ifodalash uchun zamin xozirlaydi. 

---

Ma’lumki, inson jamiyatdan ajralgan xolda yashay olmaydi. U odamlar bilan 
ijtimoiy munosabatda jamoa bo’lib yashaydi. Shuning kishining madaniy jixatdan 
tarbiyalanishi uning muomalasida namoyon bo’ladi.
Masalan: biz falonchi juda xushmuomala odam, deb baxo beramiz. Bu bilan 
biz muloqotda bo’lgan vaqtimizdan undan olgan taosurotlarimizni ifoda 
qilamiz. Insonning boshqalar bilan muomala qilish madaniyatida uning nutqi 
aloxida axamiyatga ega bo’ladi. Doimo xalqimizning tilga eotibor- elga eotibor 
yoki 
til 
aql 
tarozisi 
degan 
fikri 
bejiz 
aytilmagan. 
Kishi so’z xazinasining boyligi va u qaysi so’zni qachon va qaerda ishlata bilish 
so’zlovchining aqli va zakovatidan, did va farosatidan, madaniy so’zlasa, uning 
nutqi taosirli, tinglovchini qoyil qoldiradigan bo’ladi.
Buning uchun notiq nutqning mazmuniga eotibor etish bilan birga oxang, 
uru 
kabi 
ifodali 
so’zlash qoidalariga xam rioya qilishi lozim. 
Shuning uchun xam uluь Qayqovus bobomiz o’zining «Qobusnoma» asarida 
shunday nasixat qiladi: «Ey farzand, toki qila olsang, so’z eshitmoqdin 
qochmagilkin, kishi so’z eshitmak bilan suxanguylik xosil qilur. Avvalo buni 
shundoq dalillash mumkin: agar bir o’ьlon onadan tuьilsa, unga yerning ostida 
bir joy qilib, sud berib ul joyda parvarish qilsalar, onasi va doyasi unga 
gapirmasalar, u o’ьlon xech kishining so’zin eshitmasa, uluь bo’lьonda lol 
(soqov) 
bulur. 
Ko’rmasmusankin, 
barcha 
lollar 
kar 
bo’lurlar». 
Xa eshitish qobiliyati tufayligina insonda til, nutq bo’ladi.Quloьidan kirgan 
tovush, so’z, gap va iboralar oьzidan chiqadi. Shuning uchun xam 
donishmandlar xalqimiz «Suv onasi buloь, so’z onasi quloq» deb bejiz 
aytmagan va bolalar quloьiga aytadigan gapni onada nishona paydo bo’lgan 
choьdayoq boshlash lozimligini uqturgan.
SHuning uchun qadimdan xomilador ayollarga zavqli qo’shiqlar, ramzli, 
taosirchan so’zlardan tashkil topgan latifalar, xikmatlar aytilgan ona tibiatiga, 
ruxiy xolatiga qarab xatti-xarakat qilingan, taosirchan so’zlar topilgan. 

---

«So’ramoq» so’zining uzagi «So’r» bo’lib, so’ragan gapni quloьi orqali 
«So’radi» shu zayl uning fikri, so’z boyligi ortib nutqi ravonlashadi. Yaxshi 
suxbatdosh bo’lishga intilsangiz avvalo yaxshi tinglovchi bo’lib oling shunday 
savollar beringki, gaplashayotgan kishingiz bajonidil javob qaytarsin. 
Esingizda bo’lsin suxbatdoshingizni siz va sizning ishlaringizdan ko’ra o’z 
to’ьrisidagi fikr, o’z xoxishlari va muammolari ko’proq qiziqtiradi. 
Shuning uchun xam donishmand xalqimiz «so’zlaganda boqma so’zlaganga 
boq»-deb bejiz aytmagan.
Isbot talab etmaydigan bu xaqiqatni mashxur talantli 
kishilar xam eotirof etadilar.Jumladan,O’zbekiston xalq yozuvchisi O’tkir 
Xoshimov bu xaqida shunday yozadi: «Mening shu qadar yurt eotiboriga 
tushmoьimga bir kichik xislat, yaoni tinglash, tinglay olishligim ko’proq 
yordam bergan bo’lsa ajab emas». Negaki men shu kungacha tinglaydigan 
saboqlarimni 
yurtning 
o’ziga 
asar 
sifatida 
taqdim 
etyapman. 
O’qituvchining bolalar bilan muomalasi muvaffaqiyatli bo’lishi uchun ko’p 
jixatdan unga pedagogik qobiliyatning mavjudligiga va pedagogik nazokati 
(odobi)ni eganlaganligiga bog’liq bo’ladi.
Psixologiyada pedagogik qobiliyatlar 
deganda insonning muayyan psixologik xususiyatlarini tushunishi qabul 
qilingan.Bu xususiyatlar uning o’qituvchi vazifasida bolalarni o’qitish va 
bolalarga taolim berishda yuksak natijalarni ko’lga kiritishning shartli 
xisoblanadi. 
Pedagogik qobiliyatlar faqat pedagogik faoliyat samarali bo’lishining shartigina 
emas, balki ko’p jixatdan o’qituvchining mavaffaqiyatli ishlashning natijasi 
xamdir. 
Shu munosabat bilan o’qituvchining o’zida pedagogik qobiliyatlarning aniq 
maqsadni ko’zlab tarkib topishi va rivojlanishi katta rolp o’ynaydi.Tajriba va 
maxsus 
tadqiqotlar 
buning 
batamol 
xaqiqiy 
narsa 
ekanligini 
ko’rsatmoqda.Masalan: shaxs pertsektiv xususiyatlarining eng muxim elementi 
bo’lgan kuzatuvchanlik o’qituvchining pedagogik tajriba xosil qilish jarayonida 
xam, uning maxsus kuch ьayrati natijasida xam rivojlanadi, takomillashadi. 
O’qituvchi o’zining sotsial-psixologik kuzatuvchanligini, yaoni o’quvchilarda 

---

turli xarakter xususiyatlarini va mayillarni payqab olish qobiliyatigina emas,shu 
bilan birga ularning paydo bo’lishi sabablarini bilib olish, ularga bu 
sabablarning paydo bo’lish vaziyatiga muvofiq baxo berish maxoratini va 
xokazolarni rivojlantirishga qodirdir.
Pedagogik vaziyatlar tez-tez o’zgarib 
turadigan sharoitda o’qituvchining vazifasi ro’y bergan vaziyatni tez mo’ljal 
olib, unga to’ьri baxo bera olish, zarur tarbiyaviy axamiyatga ega bo’lgan to’ьri 
qarorga kelishdan iboratdir. Agar o’qituvchi bolalarning xatti-xarakatlarini 
faqat to’ьri idrok etib, baxo bera bilsa, ularni vujudga keltirgan sabablarni 
chuqur tuta bilish, sabir toqat,sezgirlik kabi feol-atvor xususiyatlarni rivojlantira 
olsagina, yuqoridagi vazifaga erishishi mumkin.
Tabiyki, pedagogik batomon 
aniq va muayyan nutqai nazarda turgan taqdirdagina uning o’quvchilar bilan 
o’zaro munosabatlarida ishonch vaziyati vujudga kelishi mumkin. Bunda gap 
pedagogning tashqi xolati xaqida emas, balki kollektivdagi ichki xolati xaqida 
boradi. U shundan iboratki, pedagog bolalarning kattalar bilan muomalada 
bo’lishiga yuqorida eslatib o’tilgan extiyoji asosida ularning munosabatlari 
sistemasiga 
maolum 
darajada 
kirib 
borishga 
muvoffaq 
bo’ladi. 
Bunday xolda u bolalar muxitida ro’y beradigan va tashqi kuzatishdan yashirin 
bo’lgan jarayonlarni o’rganish imkoniga ega bo’ladi. U o’z oldida tuogan 
vazifalarni xal qilishga bolalarning o’zini maolum darajada jalb qila oladi. 
Bu narsa suxbatlarda u bolalar bilan birga ularning xayotidagi turli voqealarni 
taxlil qilishi ro’y berayotgan narsalarga baxosini aniqlab olish mumkinligida 
ko’rinadi. 
Agar bolalar bilan o’qituvchi o’rtasida ishonch munosabatlari o’rnatilgan 
bo’lsa, ular xayotining oьir damlarida uning xuzuriga yordam so’rab keladilar, 
o’z quvonchlarini u bilan baxam ko’radilar. Nixoyat, ishonch munosabatlari 
pedagogning bolalarni turli vaziyatlarda, yaoni baozi xollarda anglab 
bo’lmaydigan 
vaziyatlarda 
ko’rish 
imkonini 
beradi. 
Masalan, bolalar bilan shunday vaziyatlarda muomalada bo’lishi judo. 
Muximki, bunda ularning xulq-atvorini maktab sharoitidagidan boshqa 
andozalar boshqaradi. Bunda pedagog o’quvchilar bilan norasmiy sharoitda 

---

muomala qilish uchun xar gal o’zining qanday yo’l tutishini aniqlab olishi 
zarur. 
O’qituvchining o’z o’quvchilarni: ularni feol-atvorini,tengdoshlari va kattalar 
bilan munosabatlarini, turli voqealarga, muammolarga va xokazolarga 
munosabatlarini doimo o’zgarib va yaxshi bilib olsa, unda bolalar bilan 
munosabatlarda xush muomala bo’lish imkoniyatlari shu qadar ko’proq bo’ladi. 
Lekin o’qituvchi o’z o’quvchilari bilan yaxshiroq bo’lishga xarakat qilar ekan, 
baozan tegishli daqiqalarda o’zi eshitmasligi lozim bo’lgan narsalarni 
eshitmasdan o’tib ketishni bilishi lozim. Bunga sabab eshitish odobsizlik 
bo’lishi mumkinligi, yoki vaziyat noaniq bo’lib turganda, eshitish darxol 
aniqlik kiritish zarurligini taqozo qilishidir.
O’quvchilar bilan o’z muomalasini 
baqirib va mayda –chuyda narsalarga aralashishiga aylantirib yubormaslik 
uchun kundalik ishlarda nimanidir sezmay qolishini o’rganish muximdir. 
Nixoyat, boshqa biror narsani tushunmay qolish xam foydali bo’ladi. Bularning 
xammasi o’qituvchining o’quvchilar bilan bo’ladigan kichik ixtiloflariga 
barxam beradi, unga o’quvchilar bilan bo’ladigan kelishmovchiliklarga tegishli 
darajada odob bilan aralashuviga yordam beradi.
O’qituvchilar bilan muomala 
qilish pedagogning o’z tarbiyalanuvchilari bilan muloqat olib borish maxoratini 
taqozo 
etadi. 
Buning 
uchun 
esa 
u 
gapirishni 
bilishi 
zarur. 
Gapirishni, muloqat olib borishni doimo o’rganib borish kerak. Bu o’rinda ikki 
savol tuqiladi nimani o’rganish kerak? Va qanday o’rganib kerak. 
O’qituvchidan usul, uslub vositalardan samarali foydalanish bu savollarga 
javob
bo’ladi.