2-Ameliyat: Maǵlıwmatlardı alıw, maǵlıwmatlardı basqarıw, operatsiyalardı basqarıw buyrıqları

2-Ameliyat: Maǵlıwmatlardı alıw, maǵlıwmatlardı basqarıw, operatsiyalardı basqarıw buyrıqları
Pán atı	Sáne	Sabaq turi	Kórip shıǵıldı
Maǵlıwmatlar bazası

Maǵlıwmatlardı alıw, maǵlıwmatlardı basqarıw, operatsiyalardı basqarıw buyrıqları

Relyatsion (latın tilindegi relatio-munasábet sózinen alınǵan ) modelde maǵlıwmatlardı saklash onı quraytuǵın kismlari arasındaǵı munasábetlerge tiykarlanǵan. eń ápiwayı túrde ol eki ulchovli dızbek yamasa kesteden ibarat boladı. Quramalı informaciya modelleri áne sonday kestelerdiń óz-ara baylanısqan kompleksinen ibarat.

MBning ierarxik modeli tómengi pogonadagi yukori pogonadagiga buysinish tártibinde jaylasqan elementler tuplamidan ibarat boladı hám agdarilgan terek (graf) ni quraydı. Bul modelb satx, túyin, baylanısıw sıyaqlı parametrler menen xarakterlenedi. Onıń islew principi sondayki, kuyi satxdagi bir neshe túyinler boglanish járdeminde joqarılaw satxdagi bir túyin menen boglangan boladı. Túyin- bul ierarxiyaning berilgen betinde jaylasqan elementtiń informaciya modeli bolıp tabıladı.

MBning semantik tarmaq modeli ierarxik modelge uxshash bolıp tabıladı. Ol xam túyin, satx, baylanısıw sıyaqlı tiykarǵı parametrlerge iye. Lekin semantik tarmaq modelinde túrli satxdagi elementler arqalı «erkin», yaǵnıy «xar bin xamma menen» mánisli baylanısıw qabıl etilgen.

Kópshilik MBlar keste strukturasına iye. Ol jaǵdayda maǵlıwmatlar adresi qatar hám ústinler kesilispesi menen aniklanadi. MBda ústinler-maydanlar, qatarlar bolsa jazıwlar dep ataladı. Maydanlar MBning strukturasın, jazıwlar bolsa, ol jaǵdayda jaylasqan maǵlıwmatlardı quraydı.

Maydanlar - MB strukturasınıń tiykarǵı elementleri bolıp tabıladı. Olar málim ayrıqshalıqlarǵa iye boladılar. Hár qanday maydandıń tiykarǵı ózgesheligi onıń uzınlıǵı bolıp tabıladı. Maydan uzınlıǵı odaǵı belgiler sanı menen ańlatpalanadı.

Maydandıń taǵı bir ózgesheligi, onıń nomi bolıp tabıladı. Maydanda onıń atınan tashkari taǵı imzoxususiyati xam bar. Qol-ústindiń sarlavxasida sáwlelendiriletuǵın informaciya bolıp tabıladı. Onı maydan atı menen aralastırıp jibermaslik kerek. Eger qol berilmegen bolsa sarlavxada maydan atı jazıp kuyiladi. Túrli tipdagi maydanlar túrli maqsetlerde isletiledi hám túrli ózgesheliklerge iye boladı.

Maydanlardıń ózgesheligi menen tanısıp shıǵamız :

1. Ápiwayı tekst maydanı. Belgiler sanı 255 ten aspawı kerek.

2. MEMO-úlken ulchamli tekst maydanı. Belgiler sanı 65535 dan aspawı shárt. Ápiwayı tekst hám MEMO maydanında esap jumısların atqarıp bolmaydı.

3. Sanlı maydan. Sanlı maǵlıwmatlardı kirgiziwge xızmet etedi hám xisob jumısların orınlawda paydalanıladı. Bul maydan 1, 2, 4, 8 hám 16 baytlı bolıwı múmkin.

4. Sáne hám vakt maydanı. Bul maydan sáne hám waqtın pishimlengen halda saqlap qoyıw imkaniyatın beredi (01. 06. 01 20 :29 :59 ). 8 bayt ulchamga iye.

5. «Pul birligi» atı menen atalıwshı maydan. Bul maydannan xisob kitap jumısların júrgiziwde paydalanıladı.

6. Esaplagich maydoni. Bul maydan 4 báyit uzınlıqqa hám avtomatikalıq túrde málim sanǵa asıp barıw ózgeshelikine iye. Bul maydannan jazıwlardı nomerlashda paydalanıw qolaylı esaplanadı.

7. Logikalıq ámel nátiyjesin saklovchi maydan. Bul maydan «rost» (true) yamasa «yolg'on» (false) bahanı saqlaydı. Maydan ólshemi 1 bayt.

8. OLE-atı menen jurgiziwshi maydan. Bul maydan Excel kestein, Word hújjetin, súwret, dawıs hám boshka sol sıyaqlı maǵlıwmatlardı ekilik sanaq sistemasında saqlaydı. Maydan ólshemi 1 Gbaytgacha.

9. Giperssilka maydanı. Bul maydan belgi hám sanlardan ibarat bolıp, qandayda bir fayl yamasa saytqa yul kursatadi.

10. Bahalar ruyxatidan ibarat bulgan maydan. Bul maydan bir qansha bahalardan ibarat bolǵan ruyxatdan saylanǵan anıq bir bahanı saqlaydı.

Kesteler arasındaǵı munasábetler isenimli islewi hám bir keste degi jazıw orkali ekinshi keste degi jazıwdı tabıw ushın kestede ayrıqsha maydan -unikal maydan bulishini támiyinlew kerek.
Maǵlıwmatlardıń sonday modeline relyasion model dep ataladı, ol jaǵdayda barlıq maǵlıwmatlar paydalanıwshına keste formasında xavola etiledi hám maǵlıwmatlar bazası ústindegi barlıq ámeller kestellar ústine ámellerge alıp kelinedi. Hár bir keste maǵlıwmatlar bazası quramında o„z nomiga iye bo„ladi, hám de qatar hám ústinlerden ibarat bo„ladi. Hár bir keste real dúnyadaǵı ob'ektler (mánis) tipini sáwlelendiredi, hár bir qatarı bolsa ob'ekttiń konkret nusqasın ańlatadı. Relyasion modeldiń hár bir túsinigin “Xızmetker” - mánisi (ob'ekti) mısalında ko„rib shıǵamız :

Hár bir ústin o„z nomiga iye bo„ladi hám ústin atı ádetde kesteniń ústki bóleginde ko„rsatiladi. Onıń atı ámeldegi kestede basqa ústin ushın tákirarlanmasligi kerek, biraq bul at basqa kesteniń ústin atı retinde isletiliwi múmkin. YA'ni túrli kesteler birdey atlı ústinge iye bo„lishi múmkin.

Qálegen keste keminde bir ústinge iye bo„ladi; ústinler kestede olardı jaratıw tártibinde jaylasadı. Qatarlar ústinlerden (atributlar ) ayrıqsha túrde atqa hám jaylasıw rejimine iye emes. Olardıń muǵdarı shegaralanbaǵan.

Qálegen keste sonday ústinge yamasa ústinlerge (giltga) iye bo„ladi, odaǵı bahalar hár bir qatardı tákirarlanmas baha menen identifikaciyalaydı. Suwretde keltirilgen mısalda gilt bul “tabel nomeri” ústini bolıp tabıladı.

Atributlar ma`nisi eń kishi informaciya birligi - domen járdeminde ko„rsatiladi. Basqasha aytqanda domen - bul ob'ekt atributınıń múmkin bo„lgan barlıq bahalar to„plami bolıp tabıladı. YÁne eki túsinikti ko„rib ótemiz. Bul “dáreje” hám “Kardinal son” túsinikleri. Munasábetlerdiń kardinal sanı degende kortejlar sanı túsiniledi, munasábet dárejesi - bul ámeldegi munasábettiń atributlar sanı bolıp tabıladı.

Kesteler o„rtasidagi baylanıs relyasion maǵlıwmatlar modeliniń tiykarǵı elementi esaplanadi. Bul baylanıs sırtqı giltler járdeminde qo„llab - quwatlanadı. Mısal retinde qandayda bir kárxananıń MB sida saqlanıp atırǵan xızmetkerler (“xızmetkerler” kestesi) hám basshılar (“basshılar” kestesi) haqqındaǵı maǵlıwmatlardı ko„rib shıǵamız. (súwret. 2).

“Basshılar” kesteinde baslanǵısh gilt “nomer” ústin. “Famılıya” ústininiń bahaları tákirarlanıwshı bo„lganligi ushın baslanǵısh gilt retinde qo„llash múmkin emes. “Xızmetkerler” kesteinde “Basshı nomeri” ústini sırtqı gilt esaplanadi.

MB de maǵlıwmatlar menen birge maǵlıwmatlar lug„ati hám basqa ob'ektler, mısalı, ekran formaları, esabatlar, suwretleytuǵın formalar (views) hám ámeliy programmalar jaylasadı.

Relyasion MB ni pútinlik shekleniwi birpara talaplardı, mısalı, atribut ma`nisi tek uyqas domen ishinen alınıwın yamasa sırtqı gilt keste degi ámeldegi bo„lmagan qatardı ko„rsatmasligi kerek (ko„rsatgich bo„yicha pútinlik).

“Munasábet” túsinigin tolıq ko„rib shıǵamız.

Relyasion modellerde o„zgaruvchi munasábetler hám munasábet ma`nisin parıqlaw kerek. O„zgaruvchi munasábet - bul tap programmalastırıw tilindegi sıyaqlı ápiwayı o„zgaruvchilar, yaǵnıy ma`nisi waqıt o„tishi menen o„zgaruvchi atalǵan ob'ekt. Bul o„zgaruvchining qálegen waqıt momentindegi ma`nisi munasábet ma`nisi esaplanadi.

Kesteniń ústin hám katorlariga murojat qálegen túrde ámelge asıriladı.

Maǵlıwmatlardı manipulyatcıya qılıw tili relyatsion modeldiń xamroxi (yuldoshi)

boladı. Koidaga kura, bul tiller «munosabatlarni esaplaw» bazasında yamasa

«munosabatlar algebrasi» járdeminde kurilgan.

MBBS lar quramına basqa tiller xam kiriwi múmkin, yaǵnıy SQL

(Structured Queri Language- t ózilmalashgan talap qilmok tili) QBE (Query by

Example -úlgi buyicha talap qilmok). Relyatsion model kator ajralıp turatuǵın

ózgesheliklerge iye : maǵlıwmatlardı birdeylpk saqlawdı támiyinleydi, kesteler)

arasındaǵı baylanısıwlarnishlarni maydan giltleri buyicha ámelge asıradı, maǵlıwmatlardı manipulyatcıya qilshidagi relyatsion tula tildi kiritedi, maǵlıwmatlar tiykarların jeńil payda qılıw hám basqarıwdı ta'mnnlaydi hám munasábetler dárejesinde maǵlıwmatlardı ximoya etedi.MBBS paydalanıwshın maǵlıwmatlar menen óz-ara baylanıslı sırtqıl etedi, bazalarǵa maǵlıwmattı kirgiziwdi ámelge asıradı, olardı saqlanıwın tártipke saladı hám tiykarlardan maǵlıwmat alıwǵa járdem beredi. Proektlew maǵlıwmatlardı manipulyatcıya ápiwayılıǵı, paydalanıwshınıń sol túrdegi sistema menen baylanıs qılıw qolaylıqları menen házirgi MBBS ni taǵı xam kópshilikke arnalǵan, túsinikli etedi; programmalıq sistemalardı tańlawda «dustona» nnterfeyslarni qurıwda. Dúnyada xar qıylı MBBS lar bar. Maǵlıwmatlar tiykarların basqarıwshı sistemalar ayırım ónim retinde, ingegrallashgan paketler quramına yamasa proektlew snstemalarig kiriwi múmkin Kópshilik málim bir jayǵa tán esaplaw tarmaqlarında islewi múmkin hám «klient-server» túrdegi maǵlıwmatlardı qayta islewdi támiyinleydi. Tuwrısıda soraw tugiladi kaysn MBBS ni tańlaw. Kóp zat radbariyat pikrine qaraǵanda, qánigeler maslaxatiga hám berilgen firma, kompaniya, paydalanıwshılarniig ilmiy tájriybesine, kompyuterlerdiń texnikalıq xarakteristikalarına hám basqalarǵa baǵlıq.

Paydalanıwshılardıń xamma talapların kondiradigan MBBS ni tańlaw aqırındada kiyin. Kóp qallarda bul zat MBBS de xar qıylı adamlar islewi menen tusintiriledi.

Paydalanıwshılardıń piramidası bazasında ámeliy programmalar buyırtuvchilarnipg kóp sanlı klası turadı, piramida orayında bolsa - MBBS de

ınteraktiv rejimde isleytuǵınlar, chukkisida bolsa ámeliy programmalardı jaratıwshılar.

Házirgi zaman MBBS óz quramında, bir tárepden kudratli dialog

ásbapları, bularǵa ekran forması daǵı xisob generatorı hám tunga uxshash, ishki

tárepden programmalardı proektlewdiń jaqsı quralları

Qadaǵalaw sorawları

1. Maǵlıwmatlar bazası degende neni túsinesiz?

2. Maǵlıwmatlar bazasın basqarıw sistemasına táriyp beriń.

3. Maǵlıwmatlar bazası qáwipsizligin túsindirip beriń.

4. Maǵlıwmatlar bazasın basqarıw sistemasınıń túrlerin aytıp beriń.
Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. Kuznecov S.D. Osnovı sovremennıx baz dannıx. Uchebnik. -http://www.citforum.ru/database/osbd/contents.shtml

2. Kirillov V.V. Osnovı proektirovaniya relyacionnıx baz dannıx. Uchebnoe posobie. –http://www.citforum.ru/database/dbguide/index.shtml

3. Pushnikov A.YU. Vvedenie v sistemı upravleniya bazami dannıx. Uchebnoe posobie/Izd-e Bashkirskogo un-ta. - Ufa, 1999. - 246 s. - http://www.citforum.ru/database/dblearn/index.shtml