2-Amaliy mashg'ulot

BLASTULYASTIYA
Maydalanish blastulaning hosil bo’lishi bilan xarakterlanib bunda barcha hujayralarga xos bo’lgan yadro stitoplazmatik nisbat tiklanadi.Shu vaqtdan boshlab blastula hujayralarini blastomer emas balki embrional hujayralar deb ataladi. Blastula I qavat hujayradan tashkil topib bunga blastoderma deyilsa, 1-lamchi bo’shliqka- blastostel deyilib, u erda suyuqlik tafovut etiladi. Blastula tuzilishi maydalanish tipiga bog`lik bo’lib, tekis maydalanishda tipik blastula ya’ni steloblastula hosil bo’lsa, stentrolestital tuxumda periblastula, telolestital tuxumda- diskoblastula yoki moriblastula deyiladi.
GASTRULYATSIIYA
Maydalanish va blastula davridan so’ng xomla taraqqiyotidagi yana bir bosqich bu gastrulyastiya bo’lib, grekchadan gaster-oshqozon degan ma’noni anglatadi. Bunda embrional materialni siljishi tufayli 2 yoki 3 qavatli homila shakllanib bunga embrion varaqasi deyiladi. Gastrulyastiya 2 etapdan iborat, ya’ni:

1. 
   2ta embrion varaqlarini ya’ni ekto va entoderma qavatini
   
2. 
   3-embrion varaqini ya’ni mezodermani hosil bo’lishi.
   

1.etap ya’ni tashki va ichki embrion varaqlarini hosil bo’lishi 4 xil yo’l bilan amalga oshiriladi, ya’ni invaginastiya, immigrastiya epiboliya, delyaminastiya.
Invaginastiya - botib kirish degan ma’noga to’g`ri kelib, bunda blastulaning vegetativ qutbi botib kirib natijada tashqi ektoderma va ichki entoderma qavati shakllanadi. U erda bo’shliq kuzatilib, bunga gastrostelyoki birlamchi ichak deyilib, kirish joyiga blastopor yoki birlamchi og`iz deyiladi.Ko’pincha umurtqasizlar birlamchi og`izlilarga kirib ularda blastopor definitiv (haqiqiy) og`izga aylanadi.Ikkilamchi og`izlilarda (ninatanlilarda va xordalilarda) undan anal teshigi shakllanib, uni qarama-qarshi tomonida og`iz shakllanadi.
Immigrastiya. Kovakichliklarda gastrulyastiya immigrastiya yo’li bilan borib bundablastoderma hujayralarining blastostelga ko’chib o’tishi ko`zatiladi.
Epiboliya- telolestital tuxum hujayralik xayvonlarda kuzatilib, bunda animal qutbdagi mayda hujayralar tez o’sib vegetativ qutbdagi xujayralarni qoplab oladi.
Delyaminastiya- embrion hujayralari parallel ravishda ikkiga bo’linib, buni natijasida, ekto va entoderma qavatlari shakllanadi. Ko’pincha aralash tipdagi gastrulyastiya kuzatilib, bunda ko’pincha invaginastiya, epiboliiya, migrastiya kuzatiladi. Kovakichliklar va yumshoq tanaliklarda shu 2ta embrion varaqasining hosil bo’lishi bilan gastrulyastiya to’xtaydi. Qolgan barcha ko’p hujayralik xayvonlarda mezodermaning hosil bo’lishi kuzatiladi.
Mezodermaning hosilbo’lishi 2 xil yo’l bilan boradi ya’ni teloblastik hamda epiblastik.
Teloblastik tipi ko’pgina umurqaliklarda kuzatilib,bunda birlamchi ichakning ikki tomonida bittadan yirik hujayra ya’ni teloblast hujayralarining bo’linishi mezodermani hosil qiladi.
Entrostel tipi xordalilarda kuzatilib bunda birlamchi ichakdan ajralib ektoderma va entoderma oralig`ida o’sib mezodermani hosil qiladi. Mezodermani dorsal qismi nerv nayi va xorda yonida joylashishi u segmentlarga bo’linadi va bunga somitlar deyiladi. Ventral qismi esa yassi plastinkani hosil qilib ichak nayi yonida joylashadi. Somitlar differenstiyalashib 3ta bo’lakka bo’linadi, ya’ni:medial (skleroton);stentral (miotom) va lateral (dermatom)ga. Splanxnotom 2ta varaqdan tashkil topib, uni oralig`iga ikkilamchi bo’shliq ya’ni stellom deyiladi. U vissteral va pariental varaqalardan tashkil topadi. Embrion varaqlarni o’rganishda rus olimlarida K.F.Volf, X.I.Pandeev, K.M.Ber, I.I.Manikov, A.O.Kovalevskiylar ko’p. xizmatlari singan.