2. Absolyut muǵdarlar haqqında túsinik hám olardıń túrleri Salıstırmalı muǵdarlar haqqında túsinik hám olardıń kórsetiliw

4.Salıstırmalı muǵdarlardıń túrleri hám olardı esaplaw tártibi

Salıstırma muǵdarlar esaplanıp atırǵanda salıstırıw bazası etip hár qıylı muǵdarlar qabıl etiliwi múmkin. Tiykarınan, bazis muǵdar sıpatında mámleket buyrıtpası, ótken dáwir muǵdarı (kólemi), úyrenilip atırǵan hádiyse qosındısı, basqa aymaq (territoriya) kórsetkishi yamasa qandayda bir basqa hádiyseler kórsetkishi alınıwı múmkin. Soǵan qarap salıstırma muǵdarlar tómendigi tiykarǵı túrlerge bólinedi:

  1. Joba tapsırmasınıń salıstırma muǵdarı

  2. Shártnama orınlanıwı salıstırmalı muǵdarı

  3. Dinamika salıstırmalı muǵdarı

  4. Strukturalıq salıstırmalı muǵdarı

  5. Koordinatsiya salıstırmalı muǵdarı                                            

  6. Intensiv salıstırmalı muǵdarı

  7. Obektler ara hám territoriyalıq salıstırıw salıstırma muǵdarları.

Hár bir salıstırma muǵdar túri belgili wazıypanı atqaradı. Joba tapsırması salıstırmalı muǵdarı jobalastırılıp atırǵan dáwir kórsetkishi aldınǵı jıldıń haqıyqıy kórsetkishine qaraǵanda qanday ózgeriwi kerekligin kórsetedi hám tómendegishe esaplanadı.

           Drt x 100 

RT nm =----------

            D0

Bul jerde: RT nm -Joba tapsırması salıstırmalı muǵdarı,

Drt -esabat dáwiri ushın joba tapsırması,

D 0 -bazis dáwirinde haqıyqıy orınlanǵan kórsetkish.

Struktura salıstırmalı muǵdarları, ádette, toplam óz mánisi jaǵınan bir-birinen túpten parqlanıwshı toparlarǵa, bóleklerge ajratılǵan jaǵdaylarda keń qollanıladı. Sonıń ushında bunday muǵdarlar statistikalıq maǵlıwmatlardı gruppalaw menen tikkeley baylanıslı hám olardı esaplaw tiykarında da gruppalaw boladı.

Baǵanalardaǵa maǵlıwmatlarda kórinip turǵanınday 6 jıl ishinde Respublikamızda miynetke qábilletli jastaǵı kóbeyiw dárejesi ulıwma xalıqtıń kóbeyiw dárejesine salıstırǵanda anaǵurlım kóbeygen. Nátiyjede respublikamız xalqı 10,2 protsentke kóbeygen halda miynetke qábiyletli xalıq 10,9 protsentke artqan. Mámleketimizde jasawshı barlıq xalıq dúzilisine miynetke qábiyletli jastaǵı xalıq salmaǵı 49,0 protsenten 49,2 protsentke kóterilgen, yaǵnıy usı dáwir ishinde olardıń salmaǵı 923 mıń adamǵa ósken. Miynetke qábiyletli jastaǵı xalıq tek ǵana jámi xalıqqa salıstırǵanda emes, bálki Respublikamız territoriyasında jasawsha basqa jastaǵı xalıqqa qaraǵanda da ósken.

Koordinatsiya salıstırmalı muǵdarları degende toplamdaǵı gruppalar (bólekler)dıń bir-birine bolǵan qatnası túsiniledi.
Olar strukturalıq salıstırmalı muǵdarların tolıǵıraq xarakterlew, sonday-aq toplam birlikleri ortasındaǵı zárúrli qatnaslardı baqlaw ushın keń qollanıladı. Máselen, sanaat ónimin islep shıǵarıwda «A» hám «B» gruppa ónimleri, milliy dáramat qunında tutınıw hám jamǵarma qatnası, kárxanalarda xızmetker taypaları ortasındaǵı zárúrli qatnaslar koordinatsiya salıstırmalı muǵdarların esaplaw járdeminde baqlanadı.

Statistikada kórsetkishler úyrenilip atirg`an hádiyselerdiń mug`darliq táreplerin kórsetip beredi. Olar úyrenilip atirg`an protsessler sanin, kólemin, dárejesin, qatnasin aniqlaydi. Statistikaliq kórsetkishler ekonomikaliq kategoriyalardi sáwlelendirip, óz ara baylanisli mug`dar hám sipat táreplerine iye.

Misali, kárxana qárejetlerin alayiq. Oniń mug`dar terepi belgili bir summa esaplanadi. Sipat tárepi, kárxana qárejetlerine qanday qárejetler qosiladi hám qanday qárejetler qosilmaydi. Buni biliw ushin qárejetlerdiń ekonomikaliq tábiyatin hám arnawli hújjetlerdi úyreniw talap etiledi.