pedologiya
nomini
olgan maxsus soha ham uddalay olmasligi ma’lum bo‘ldi
Kuzatish (psixologiyada) — voqelikdagi narsa va hodisalarni rejali, uzluksiz, batartib,
mukammal idrok qilish; voqelikni hissiy bilish uslubi. Kuzatish Aristotel zamonidan hozirgi
davrgacha kuzatuvchilarning asosiy tadqiqot vositalaridan biri sanaladi. U hissiy bilishning
omillari, xususiyatlari, qonuniyatlari toʻgʻrisida dastlabki tasavvurlar hosil qilishga
qaratilgan inson faoliyati shaklidir. Kuzatishning qay darajada boʻlishi qoʻyilgan
maqsadning aniqligiga, kuzatilayotgan narsa va voqealar haqida oldindan bilimga ega
boʻlishga, kuchli, barqaror diqqat bilan faol fikrlashga va h.Kuzatish ga bogʻliq. Kuzatishda
idrok va tafakkur uzviy bogʻlanadi.
Kuzatishda tegishli xulosalar chiqariladi, fakt, voqealar nazariy tahlil etiladi, farazlar olgʻa
suriladi. Kuzatishning obʼyektiv (tashqi kuzatish) va subʼyektiv (ichki, oʻzini oʻzi kuzatish )
turlari mavjud. Kuzatish
orqali odamlarning diqqati
, his-tuygʻulari, imoishoralari, sezgirligi,
xulq-atvori, nutqi, faoliyati, muomala maromi va boshqa oʻrganiladi. Oʻzini-oʻzi kuzatish
(introspeksiya)dan foidalangan psixolog oʻzining xulqi, muomalasi toʻgʻrisida ilmiy,
haqqoniy xulosa chiqara biladi.
Vyursburg psixologiya maktabi (Germaniya) namoyandalari kuzatish Byuler (1879— 1922),
A. Messer (1867-1937), O. Kyulpe (1862—1915) psixologik tajribalarni dastavval oʻzini-
oʻzi kuzatish metodi yordamida oʻzlari ustida oʻtkazganlar.
Kuzatish voqelik sodir boʻlishini, atrof muhitni, inson shaxsini muayyan qismlarga,
yoʻnalishlarga fikran ajratish;
Kuzatishning koʻlami, xususiyati va oʻziga xosligini aniqyaash;
barcha holat
, alomat, tashqi
koʻrinishning oʻziga xosligini qayd qilish;
toʻplangan materiallarni matematik statistik hisoblash yoʻli bilan amalga oshiriladi.
Kuzatishning sistemali, epizodli, dala sharoitli, laboratoriyaviy, tabiiy, davriy (bir martali)
koʻrinishlari,
shuningdek
, turli vositalari va shakllari mavjud. Kuzatishda R. Beylzaning
interaksiya (oʻzaro taʼsir) uslubini (bahs, munozara chogʻida oʻzaro taʼsir imkonini aniqlash
maqsadida) qoʻllash ijobiy natijalar beradi.
Savolnomali psixodiagnostik metodlar maxsus standart bo‘yicha tanlab olingan savollarga
yozma og‘zaki javoblarni tahlil qilishdir. Ushbu metodning bir necha turi mavjud: anketa,
savolnoma, intervYu. Sinaluvchi savollarga javob berishidan tashqari, o‘zi haqida ma'lumot
berishi anketa metodi deb aytiladi.
Sinaluvchiga beriladigan savollar majmuasi savolnoma metodi deyiladi. Bu savollar ochiq va
yopiq usulda bo‘ladi.
Standartlashtirilgan javoblarga, sinaluvchi o‘ziga mos javobni berishi yopiq savollar
deyiladi. Masalan: «ha», «yo‘q», «bilmayman», «roziman, rozi emasman», «aytish qiyin».
Sinaluvchi mustaqil ravishda hohlagan javobni berishi ochiq savollar deyiladi, bu javoblar
yopiq savollardan farqli ravishda, faqat sifatiy tahlil qilinadi.
Bundan tashqari, savolnomali psixodiagnostik metodlar shaxs sifatlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri
aks ettiruvchi savollar hamda to‘g‘ridan-to‘g‘ri yo‘naltirilmagan savollar usulida bo‘lishi
mumkin. To‘g‘ridan-to‘g‘ri yo‘naltirilgan savollarga sinaluvchi o‘zida u yoki bu psixologik
sifatlarning ko‘rinishlari bor yo‘qligi haqida javob beradi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri
yo‘naltirilmagan savollar, sinaluvchidagi o‘rganilayotgan xususiyatga to‘g‘ridan-to‘g‘ri
yo‘naltirilmagan bo‘lib, ammo uning shaxs sifatining bu xususiyati psixologik taraqqiyotini
o‘rganishga qaratilgan bo‘ladi. Masalan, shaxs sifatlaridan «xavotirlanish»ni diagnostika
qilish uchun savollarga murojaat qilamiz (bezovtalik, o‘ychanlik):
Ochiq savol: «Kuchli xavotirlanish holatiga tushib qoladigan hodisalar haqida gapirib
bersangiz»
Eksperimental tadqiqot sharoitida yuqoridagi belgilarning mavjudligi so‘zli, predmetli va
psixometrik metodikalar yordamida aniqlanadi. Har bir konkret holda olingan ma'lumotlarni
sifatiy tahlil qilish va ularni boshqa metodlardan olingan natijalar bilan bog‘lash zarur.
Psixologik diagnostikada metodikalarning ishonchliligi muhim hisoblanadi. Soddaroq qilib
aytganda, bu tushuncha «testda olingan natija nechog‘lik to‘g‘riligini ko‘rsatadi».
(A.Anastazi). Har qanday metodikaning, testning ishonchliligi o‘rganilayotgan psixologik
xususiyatlarning ularda aks etishi nuqtai nazaridan to‘g‘ri qo‘llanishini xarakterlaydigan
ma'lumotlar majmui sifatida qaralmog‘i kerak (L.F.Burlachuk, S.M.Moroz, 1989).
Shunday qilib, maqsadga muvofiq tanlangan metodika va testlar psixik faoliyat
ko‘rinishlarini to‘liq va har tomonlama o‘rganish imkonini beradi.
Bolalar ustida psixologik tadqiqotlar o‘tkazish tajribasi shundan dalolat beradiki,
qo‘llanilayotgan psixodiagnostika metodikalarini shartli ravishda u yoki bu psixik
jarayonlarni o‘rganish metodikalariga ajratish mumkin. (L.I.Poperechnaya 1978;
L.A.Venger, V.V.Xolmovskaya 1978; Z.I.Kalmikova, 1982; V.M.Bleyxer, I.V.Kruk, 1986).
Masalan, bola xotirasi haqida faqat bir metod asosida xulosa chiqarish mumkin emas, buning
uchun metodikalar majmuini qo‘llash kerak. Shu bilan bir vaqtda, har bir eksperimental
metodika o‘zining asosiy yo‘nalishidan tashqari (ya'ni shaxsning ma'lum xususiyatini
o‘rganishdan tashqari) psixikaning boshqa xususiyatlarining holati haqida ba'zi ma'lumotlar
beradi. Masalan: bolaga berilgan 10 ta so‘zni qanday yodlashiga qarab, faqat uning xotirasi
haqidagina emas, balki ixtiyoriy diqqati, harakatlarining maqsadga yo‘naltirilganligi,
ularning sabablari haqida ham bilsa bo‘ladi.
