2 – mavzu: Oʻlvhash tushunchasi. OʻLchash obyektlari reja

2.1-rasm. Fizik kattalikni o‘lchash jaroyoni sxemasi. 

O‘lchash natijasi - o‘lchanayotgan kattalikning son qiymatini o‘lchash birligiga 

ko‘paytmasi tariqasida ifodalanadi. 

X = n[x] ,                                                       (2.1) 

bu  erda:  X  -  o‘lchanadigan  kattalik;  n  -  o‘lchanayotgan  kattalikning  qabul 

qilingan o‘lchov birligidagi son qiymati; [x] - o‘lchash birligi. 

Masalan,  m=165  kg.  Bu  yerda  m  o‘lchanadigan  kattalik,  o‘lchanayotgan 

kattalikning qabul qilingan o‘lchov birligidagi son qiymati 165 ga teng, o‘lchashda 

qabul qilingan birlik – kg. 

O‘lchash fan va texnikaning qaysi sohasida ishlatilishiga qarab u aniq nomi bilan 

yuritiladi:  elektr  o‘lchashlar,  mexanik  o‘lchashlar,  issiqlik  o‘lchashlar,  akustik 

o‘lchashlar va h.k.  

Fizik kattaliklarni o‘lchash ikkiga bo‘linadi: texnik o‘lchashlar va laboratoriya 

usulidagi o‘lchash.  

Texnik  o‘lchashlar  ishlab  chiqarish  korxonalarida  bajarilib,  uncha  yuqori 

aniqlikka  ega  emas,  ammo  texnologik  jarayon  uchun  qoniqarli  hisoblanadi  va 

korxona  ish  sharoiti  talabalariga  javob  beradigan  o‘lchash  vositalari  yordamida 

amalga oshiriladi.  

---

Laboratoriya  usulidagi  o‘lchash  amallari  maxsus  sharoitga  ega  bo‘lgan 

laboratoriya  xonalarida  zamonaviy,  aniqlik  darajasi  yuqori  bo‘lgan  o‘lchash 

vositalari yordamida amalga oshiriladi. Bu usuldagi o‘lchash amallari ilmiy-tadqiqot 

ishlarini  bajarish  jarayonida,  o‘lchash  vositalarini  tekshirish  (qiyoslash)  va 

detallarga  yuqori  aniqlik  bilan  ishlov  berish  talab  etilganda,  dastgohlarni  ishga 

sozlash jarayonlarida bajariladi. 

Teng  aniqlik  bilan  o‘lchashlar    biror  kattalikni  aniqliklari  bir  xil  bo‘lgan 

o‘lchash vositalari bilan bir xil sharoitda va diqqat bilan bajarilgan qator o‘lchashlar. 

O‘tkazilgan  bir  qator  o‘lchashlar  natijalariga  ishlov  berishdan  avval  bu 

o‘lchashlarning teng aniqlik bilan bajarilganligiga ishonch hosil qilish zarur. 

Aniqligi  teng  bo‘lmagan  o‘lchashlar  -  birorta  kattlikni  aniqligi  bo‘yicha 

farqlanuvchi  o‘lchash  vositalari  bilan  va  (yoki)  turli  sharoitlarda  bajarilgan  qator 

o‘lchashlar. 

Quyidagi 2.2-rasmda o‘lchashlarning turlarga ajralishi tasvirlab berilgan.  

O‘lchanayotgan  kattalikning  sonli  qiymatini  topishning  bir  necha  xil  turlari 

(yo‘llari) mavjuddir. Quyida ularning ayrimlarini keltirib o‘tamiz.