2- мавзу. Борлиқ ва ривожланиш фалсафаси Режа

4. Табиат фалсафаси. 
«Табиат» тушунчаси
ни анъанавий равишда 
кенг
ва 
тор
маънода талқин этиш мумкин. 
Биринчи ҳолда бу тушунча бизни ўраб турган жамики борлиқни, бутун дунёни унинг барча воқеа 
ва ҳодисалари билан ўзига қамраб олади. Албатта, бундай тушунишда жамият ва табиатни бир-
бирига қарама-қарши қўйиш мантиқан нотўғри. Агар табиат барча борлиқни, воқеликни ўзига 
қамраб олса, унда инсон ҳам, жамият ҳам табиатнинг бир бўлаги ҳисобланади. 
Агар биз «табиат тушунчасини» тор маънода, яъни борлиқ, бутун дунё маъносида эмас балки 
инсон ва жамиятни ўраб турган табиий географик ҳодиса сифатида талқин қилсак унда бу 

---

тушунча бутунлай бошқа маъно касб этади. Бу ҳолда табиат деганда инсон яшаши учун яратилган 
жамиятдан ташқари мавжуд бутун моддий дунё
тушунилади
1
.
Инсонни ўраб турган борлиқни шартли равишда икки қисмга ажратиш мумкин. Улардан бири 
(«Биринчи табиат
»
) - ўраб турган табиий борлиқ. У ўзига биосфера (ўсимлик ва ҳайвонлар), 
гидросфера, атмосферанинг пастки қатлами, литосферанинг юқори қатлами, яъни «географик 
муҳит»га нисбатан табиатнинг каттароқ қисмини ўз ичига олади. Биз инсон хоҳиши ва онгига
боғлиқ бўлмаган обьектив равишда мавжуд бўладиган нарса-ҳодисаларга нисбатан «
биринчи 
табиат
» тушунчасини қўллаймиз. Шунга кўра, «
иккинчи табиат
»ни яратувчи-инсон ўз қўли 
билан яратган сунъий муҳит ташкил қилади. 
«Иккинчи табиат» инсон яратган барча нарсани ўз ичига олади: меҳнат қуроллари, маиший 
буюмлар, қурилишлар, саънат асарлари. Сўзсиз, «иккинчи табиат» «биринчи табиат» билан узвий 
боғланган: инсонннинг меҳнат жараёнида табиий бойликлар ва ашёлар зарур нарсаларга 
айлантирилади, ҳайвонлар уй ҳайвонига, ўсимликлар эса маданий бойликка айлантирилади ва 
бошқалар. Инсон ўзининг фаол ҳаётий жараёнида «иккинчи табиат»ни, яъни суъний мухитнинг
хажмини кўпайтира боради, бу эса ҳар доим хам «биринчи табиат»га, инсонга ва жамиятга 
фойдали бўлавермайди. 
«Ноосфера»
тушунчаси грек тилидан олинган - 
ноос
«ақл» деган маънони англатади. Шундай 
қилиб этимологик жихатдан 
ноосфера
– ақл доирасига оид тушунчадир. Бу тушунча француз 
файласуфи Эдуард Леруа (1870-1954) ва Пьер Тейяр де Шарден (1881-1955)лар томонидан ХХ 
асрнинг 20 –йилларида таклдиф этилган ва ишлаб чиқилган.
Ноосфера таълимоти рус файласуфи 
В.И.Вернадский 
(1863-1945) тадқиқотларида яна ҳам 
ривожлантирилди ва мукаммаллаштирилди. Ноосфера концепцияси тараққиётининг муҳим 
илмий-фалсафий натижаси сифатида табиат ва жамиятнинг 
ко-эволюция
(ҳамкорликда, паралел, 
ўзаробоғлиқликда ривожланиш) назариясининг шаклланганини эслаб ўтиш мумкин. Бу икки 
йирик тизимнинг бир-бирига қарши туриши ва кураши эмас, балки уларнинг узвий бирлиги 
инсониятнинг кейинги тараққиётини таъминлаши мумкин. 
 
Назорат саволлари: 
1.
Борлиқ деганда нимани тушунасиз? 
2.
Борлиқнинг қандай шакллари мавжуд? 
3.
Файласуфларнинг субстанция ҳақидаги фикрларини айтинг. 
4.
Материя тушунчасини изоҳланг. 
5.
Борлиқнинг яшаш шаклларига нималар киради? 
6.
Фазо ва вақтнинг ўзига хос ва фарқли хусусиятларини биласизми? 
7.
Ноосфера нима? 
1
Социальная философия. М. 1955. 53-б.