Folklor va bolalar
adabiyoti munosabati
Bolalar uchun ijod etish xalq pedagogikasi va etnografiyasi aqidalari bilan
sug‘orilgan qadimiy an’ana bo‘lib, uning ijobiy xususiyati bolalarga mo‘ljallangan
badiiy adabiyotning vujudga kelishini ta’minlagan omil bo‘ldi. Folklor va yozma
adabiyot orasidagi bilvosita aloqa esa, bolalar adabiyotida folklorizmlarning xilma-xil
ko‘rinishlarini yuzaga keltirdi va bolalar adabiyotining xalqchilligi, janriy xilma-
xilligi, g‘oyaviy-badiiy barkamollashuvi, qiziqarliligi va tabbiy soddaligini
ta’minladi.
O‘zbek bolalar adabiyoti folklor asarlaridan ko‘mak olish bilan bir qatorda mumtoz va
sharq xalqlari adabiy manbalaridan “Kalila va Dimna”, “Ming bir kecha”, “To‘tinoma”,
“Qobusnoma”, Sa’diy Sheroziyning “Guliston”, Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig”,
Alisher Navoiy asarlari, shuningdek, Qur’oni karim, hadisi sharif g‘oyalari asosida turli
mazmundagi asarlarning yaratilishi va bolalar adabiyoti uchun g‘oyaviy mazmun va shakliy
xilma-xil asarlarning yaratilishiga asos bo‘ldi.
Folklor – sinkritik xususiyatga ega bo‘lib, barcha san’at turlariga xos elementlarni o‘zida
mujassamlashtirgan, so‘z, kuy va ma’lum turlarida raqs uyg‘unlikda ijro etilishi misollar
yordamida izohlanadi. Folklorga xos bu xususiyatlar avvalo uning jamoaviy (kollektiv) ijod
ekanligida, shu sababli ham folklor namunalarining muallifi xalq ommasi hisoblanadi, ularning
aniq ijodkori noma’lum – anonimlik ularga xos va xalq orasida avloddan-avlodga og‘zaki tarzda
o‘tib tarqaladi, og‘zaki ijod etilib, ijro qilinadi, ijro va ijodda an’analarga rioya etilib,ommaviylik
tusini oladi, ijro jarayonida variatlarga va davrlar o‘tib versiyalarga ega bo‘ladi. Ushbu asosga
ko‘ra folklorga xos xususiyatlar sifatida jamoaviylik, anonimlik, og‘zakilik, an’anaviylik,
variatlilik va versiyaviylik ko‘rsatiladi.
Bolalar folklori xalq og‘zaki ijodining tarkibiy qismi ekanligi, u ijrosi etilishi,
ishtirokchilarining bolalar ekanligi nuqtayi nazaridan farqlanishi, bolalar uchun kattalar
tomonidan aytiluvchi ertaklar, qo‘shiqlar, maqollar, topishmoqlar, rivoyatlar va alla, aytim-
olqishlar bolalar folklorini tashkil etishi, shu bilan bir qatorda bolalar tomonidan ijro etiluvchi va
bola qahramon sifatida asarning ishtirokchisi bo‘lgan folklor namunalari bolalar folklorini ekanligi
nazariy jihatdan asoslanadi. Bolalar folklori tarkibida bolalar qo‘shiqlari alohida o‘rin tutadi.
Bolalar qo‘shiqlari mavzu ko‘lamining xilma-xilligi, voqelikni ifodalashi, tabiat va jamiyatga
bo‘lgan bolalarning qiziqishlari, ehtiroslari va ruhiy xususiyatlarini aks ettirishi jihatidan bir
qancha janrlardan tashkil topganligi tahlil qilinadi.
Bolalar qo‘shiqlari ijro o‘rni, janriy tarkibi, ijtimoiy-estetik mohiyati va poetik jihatiga ko‘ra
quyidagicha tassniflanishiga e’tibor qaratiladi.
1. Bolalarni erkalovchi qo‘shiqlar: a) beshik qo‘shiqlari- allalar, aytim-olqishlar; b) suyish
qo‘shiqlari – erkalamalar, ovutmachoqlar, qiziqmachoqlar.
2. Bolalarning mavsum-marosim qo‘shiqlari – yalinchoqlar, hukmlagichlar, “Boychechak”,
“Chittigul”, “Yо, ramazon”;
3. Bolalarning hajviy qo‘shiqlari – tegishmachoqlar, masxaramalar.
4. Bolalar o‘yinlari bilan bog‘liq qo‘shiqlar: a) harakatli o‘yinlarga aloqador qo‘shiqlar –
chorlamalar, sanamalar, tarqalmachoqlar; b) so‘z o‘yinlari bilan bog‘liq qo‘shiqlar – guldur-
guplar, chandishlar, tez aytishlar.
Bola tarbiyasida ertaklarning o‘ziga xos ahamiyati bo‘lib, ular kattalar tomonidan bolalarni
ovutish, dam oldirish va uxlatish jarayonida kattalar tomonidan aytiluvchi ertaklar hisoblansa,
ikkinchi tur ertaklar bevosita bolalarning o‘zlari tomonidan o‘qib, ularni atrof muhit bilan
tanishtirish, bolalarni hayolot olamiga olib kirish va fikrlash qobiliyatini o‘stirishga harakat
qiluvchi ertaklarga misollar keltiriladi.
Tez aytish o‘zining kompozitsion tuzilishi, ijro usuli va vazifasi kabi jihatlari bilan
folklorning boshqa janrlaridan alohida ajralib turadi. Tez aytish va uning janriy xususiyatlarini
tadqiq etishda mazkur terminning ilmiy izohi, evolyutsiyasi, tabiati, ijtimoiy-maishiy vazifasi kabi
masalalarga e’tibor qaratiladi. Tez aytish yosh avlodni ziyraklikka, so‘zamollikka, chechanlikka,
Folklorga
xos
xususiyatla
r
jamoaviylik
anonimlik
og‘zakilik
an’anaviylik
variantlilik va versiyaviylik
diqqatli bo‘lishga, tez fikrlashga, ravon gapirishga bo‘lgan ehtiyojlari sababli paydo bo‘lgan
og‘zaki ijod mahsuli ekanligi talabalar tomonidan izohlanadi.
Adabiy ertak xalq ertaklari sujetlarini ijodiy o‘zlashtirish asosida yuzaga kelgan asar
namunasidir. Adabiy ertaklarda ham xalq ertaklariga xos g‘oyaviy maqsad, mazmuniy jihatlarga
to‘liq tayaniladi va yangicha shaklda ishlov berish asosida yuzaga keladi. Adabiy ertaklar
tuzilishiga ko‘ra doston-ertak, naql-ertak, masal-ertak, topishmoq-ertak, ertak-qissa, ertak-drama
kabi turlari mavjudлиги, ўzbek bolalar adabiyotida adabiy ertaklarning bir qator namunalari
yaratilganligi H. Olimjonning “Oygul bilan Baxtiyor”, “Semurg‘ yoki Parizod va Bunyod”,
Mirtemirning “Ajdar”, Sh. Sa’dullaning “Laqma it”, S. Jo‘raning “Zangori gilam”, “Qaldirg‘och”,
M. A’zamning “Erk qushi” va boshqa ko‘plab asarlar misolida tahlil qilinadi.
Tez aytishlar yosh avlodni ziyraklikka, so‘zamolikka, chechanlikka, diqqatli
bo‘lishga, tez fikrlashga, ravon gapirishga bo‘lgan ehtiyojlari sababli paydo bo‘lgan
og‘zaki ijod mahsulidir.
