2- ma’ruza Oqsil strukturalari va xossalari. Murakkab oqsilar va ularning turlari. Nuklien kislotalar. Reja

purinli va 
pirimidinli
asoslar. 
Purinli asoslar - purin, adenin, guanin: 
Purin Adenin (A) Guanin (G) 
Pirimidinli asoslar - timin, sitozin, uratsil: 

---

N
N
N
N
OH
CH
3
O
H
N
N
NH
2
O
H
N
N
O
H
OH
Pirimidin Timin (T) Sitozin (S) Urotsil (U) 
Modda almashinish jarayonida azotli asoslar boshqa bir mah- sulotlarga aylanadi.
Masalan, odam organizmida purinli asoslar adenin yoki guanin mochevina 
kislotasiga aylanadi, bu odam organizmida azot almashinishining oxirgi
mahsulotidar. 
10-rasm. DNK ning qo‘sh spiralsimon ko‘rinishi. 
Ayrim o‘simliklarda ko‘p miqdorda purinning metilli hosilasi bo‘lgan - kofein 
to‘planadi (kofe va choy o‘simliklarida).
Nuklein kislotalarning tarkibi. 4-jadval. 
Komponentlar 
RNK 
DNK 
Fosfat kislota 
Uglevod-monosaxarid 
pentoza 
Azot asoslari 
Fosfat kislota 
Riboza 
Adenin, Guanin 
Fosfat kislota 
Dezoksiriboza 
Adenin, Guanin 

---

Purin asoslari
Pirimidin asoslari 
Sitozin, Uratsil 
Sitozin, Timin 
Bu nuklein kislotalar Purinli va primidinli asoslari va ularning uglevod qismi 
jadval asosida formulalar orqali to‘liq berilgan. 
5-jadval. 
Nuklein kislotalarning tarkibi formulalar asosida. 
Nuklein 
kislotalar 
Purinli asos 
Primidinli asos 
Uglevod-mono 
saxarid qismi 
DNK 
N
N
N
N
N
H
N
N
N
N
O
N
Adenin Guanin
N
N
O
N
N
N
O
O
C
H
3
Sitozin Timin
O
OH
H H
OH
H
H
HOCH
2
H
Dezoksiriboza 
RNK 
N
N
N
N
N
H
N
N
N
N
O
N
Adenin Guanin 
N
N
O
N
N
N
O
O
Sitozin Urotsil 
O
OH
H H
OH
H
OH
HOCH
2
H
Riboza 
Nuklein kislotalarning strukturasi 
- biopolimer ko‘rinishiga ega bo‘lib, uning 
zanjiri 
monomerlari 
- 
11-rasm. Qo‘sh spiralli DNK shakllari: 
1-chiziqli struktura, 2-xalqali struktura, 3-halqalli superspiral, 4-ixcham 
o‘ralgan struktura. 
 

---

nukleotidlar o‘zaro tarkibidagi fosfat kislota va pentozalarning efir bog‘i orqali 
bog‘lanishi hisobiga hosil bo‘lgan. Azotli asoslar esa pentozalar qoldiqlariga 
birikkan. DNK va RNK bir-biridan faqat pentozalari bilangina farq kilmay azotli 
asoslari bilan ham fakr qiladi. DNK tarkibiga adenin, guanin, sitozin va timin kirsa, 
RNKga adenin, guanin, sitozin va urotsil kiradi. DNK va RNK molekulalari 
zanjirlari bir-biridan spirallarining soni bilan farq qiladi. DNK tarkibida adenin 
va timinning soni hamda guanin va sitozinning soni bir-biriga teng.
Buni, DNK bir spiralining adenini, ikkinchi spiralining timini bilan kuchsiz vodorod 
bog‘i 
orqali 
bog‘langanligi 
bilan 
tushuntirish 
mumkin. 
Nuklein kislotalarning monomeri hisoblangan nukleotidlar tirik hujayra modda 
almashinishida alohida funksiyalarni ham bajarib muhim ferment- lar tarkibiga 
kirsa, ayrimlari shunday moddalarki, ularda energiya to‘planib hayot faoliyati 
jarayonlarini ta’minlaydi. Masalan, bir molekula fosfat kislotasi riboza va adenindan 
hosil bo‘lgan nukleotid adenozin-5- monofosfat yoki adenil kislotasi deyiladi. 
Adenil kislotaga o‘xshash tarzda boshqa purinli va pirimidinli asoslarga ega bo‘lgan,
nuklein kislotalari gidrolizi natijasida hosil bo‘ladigan nukleotidlar quyidagicha 
tuzilishga ega:

---