2- ma’ruza: Modellar, model turlari va ulardan foydalanish. Reja

2- Ma’ruza: Modellar, model turlari va ulardan foydalanish.
Reja:
1. Kirish. Model haqida tushuncha.
2 Model tiplari va ulardan foydalanish.
Tayanch so`z va iboralar.
model, fizik model, matematik model, statik model, dinamik model, diterminanlashgan model, stoxastik model, diskret model, uzluksiz model, chiziqli model, nochiziqli model, bir parametrli model, tarqoq parametrli model, statsionar model, nostatsionar model.
Murakkab masalalarni samarali yechishda asosiy elementlardan biri bu– qo’llash uchun qulay ko’rinishdagi modelni qurish va molelni muvofiq ishlatish.
Model bu – ob`yekt yoki sistemaning real mavjudligidan farqli ravshda bir qancha ko’rinishlardagi tasviridir.
Model turli xil formada va turli darajadagi matematik ko’rinishlarda bo’lishi mumkin. Model qurishning murakkablik darajasi, uni qanday ishlatilishini rejalashtirish orqali aniqlanadi.
Xar kungi amaliyotlarda sistemalar bilan ishlashda matematik ifodalar umuman qatnashmagan sub`yektiv modellardan foydalaniladi. Funksiyalash algoritmi, tizimni boshqarish qoidalari va h.k. lar bunday modellarga misol bo’la oladi.
Obyekt va tizimlarning xususiyatlarini ifodalash uchun sonli jadvallar va grafikalarga yondashiladi. Bunday ifodalar odatda grafik modellar deyiladi. Misol uchun chiziqli avtomatik boshqarish tizimlari (ABT) o’zining impul`sli reaksiyalari, bir pog’onali sakrashlarga ta`siri yoki chastotaviy xarakteristikalari orqali tasvirlanishi mumkin. Bunday grafik ko’rinishlar ABT ni loyihalashda va kuzatishda keng qo’llaniladi.
Bir muncha murakkabroq hollarda matematik model ob’yekt kirish va chiqish o’zgaruvchilari orasidagi bog’lanishni ifodalaydi va aniq tenglama ko’rinishida beriladi. Shuning uchun bunday modellar ba`zan analitik model deyiladi.
Matematik model tadqiq etilayotgan ob`yektga bo’layotgan jarayonni qoyilgan aniqlik boyicha ko’rsatib beruvchi matematik ifoda ko’rinishida bo’ladi.
Matematik modellar tenglamaning ko’rinishiga qarab chiziqli, nochiziqli, diskret, uzluksiz, diterminanlashgan, stoxastik va xokazo nomlar bilan atalishi mumkin. Lekin xech birisi ob`yektni to’liq tasvirlay olmaydi. Har bir model ma`lum maqsad uchun xizmat qiladi. Quyida bir qancha muqobil modellar guruhi keltirilgan:
- fizik (natural) va matematik (simvolli)
- statik va dinamik
- diterminanlashgan va stoxastik
- diskret va uzluksiz
-chiziqli va nochiziqli
-bir parametrli va tarkoq parametrli
-statsionar va nostatsionar