2- ma’ruza: Kimyoviy kinetika va kimyoviy muvozanat

Bilasizmi? 
1.Kimyoviy tezligining harorat kofisenti kattaligi o’sha reaksiyaning aktivlanish 
energiyasiga bog’liq. 
2.Kimyoviy jarayonlar bazan oraliq birikmalar (aktiv kompleks) hosil bo’lishi bilan 
amalga oshadi. 
3.Katalizator reaksiyaning aktivlanish energiyasini pasaytiradi. 

---

Aktivlanish energiyasi kDj mol yoki eV hisobida ifodalanadi. Uning son qiymati aktiv 
molekular bilan dastlabki moddalar o’rtacha energiya qiymatlari orasidagi ayrimaga teng. 
Reaksiyaning aktivlanish energiyasi qancha katta bo’lsa reaksiya shunchalik sokin boradi. 
Aktivlanish energiyasi reaksiyada ishtrok etadigan moddalarning tabiatiga bog’liq: 
A) agar reaksiyada ishtrok etadigan ikkala modda ham molekulalardan tashkil topgan 
bo’lsa, bunday reaksiya uchun aktivlanish energiyasi 80-250 kDj mol chamasi bo’ladi. 
B) agar reaksiyaga kirishayotgan moddalarning ikkalasi qarama-qarshi zaryadli ionlar 
bo’lsa, aktivlnaish energiyasi 0-18 kDj mol bo’ladi. 
V) erkin radikalar ishtrokida boradigan reaksiyalarda aktivlanish energiyasi 0-9 kDj 
mol bo’ladi. 
Muvozanat konstantasi va uning mohiyati. Vodorod yoddan vodorod yoddi hosil 
bo’lish reaksiyasini N
2
+J
2
=2HJ ning tezligi reaksiya uchun olingan moddalar 
konsentratsiyalari ko’paytmasiga proporsional bo’ladi: 
   
2
2
H
I
k




Bu yerda k-to’g’ri reaksiyaning tezlik konstantasi, [H],[J] vodorod va yodning moyar 
konsentratsiyasi. Vodorod yodidning hosil bo’lishi bilan teskari jarayon boshlanadi; uning

tezligi vodorod yodid konsentratsiyasiga proporsionaldir.

=k [HJ], bu yerda k-teskari 
reaksiyaning tzlik konstantasi [HJ]-vodorod yodidning molyar konsentratsiyasi. Vaqt o’tishi 
bilan kamayib, ortiib boradi; muvozanat vaqtida to’g’ri va teskari jaryonlarning tezligi 
tenglashadi. U holda 

=

bo’lib sistema kimyoviy muvozanat holatiga keladi. Demak, 
kimyoviy muvozanat harakat to’xtamaydi, chunki bu holat bir-biriga qarama-qarshi 
borayotgan ikki jarayon tezliklarini tenglashish holatidir:

=

bo’lsa 
   
2
2
1
I
H
k




;
 
2
2
2
HI
k



;
 
   
2
2
2
2
1
I
H
HI
k
k


;
K
k
k

2
1
: 
Bu tenglama [H], [J] va [HJ] reaksiyada ishtirok etayotgan moddalarning muvozanat 
konsetarasiyasi (ya`ni H va J nig reaksiyaga kirishmay qolgan konsentratsiyalari bo’lsa, HJ 
ning muvozanat haror topganida hosil bo’lgan konsetrasiyasidir.) quyida ifoda:
 
   
2
2
2
I
H
HI
K


qiymati muvozanat konstantasi nomi bilan yuritiladi. Demak, N
2
+ J
2
= 2HJ 
muvozanat konstantasi; bilan ifodalanib, bu tenglama ayni sistema uchun massalar ta’siri 
qonunini aks ettiradi. Agar sistemada aA+bV=sS+dD tenglamasi bilan tasvirlanadigan 
muvozanat holati haror topsa, uning konstantasi tenglamasi bilan ifodalanadi. Bu ifoda 
massalar ta`siri qonunining umuiy ko’rinishi bo’ilb, quyidagicha tariflanadi. 

"Kiyoviy muvozanat davomida reaksiya mahsulotlari kosentrasiyalari ko’paytmasiga 
nisbati o’zgarmas haroratda doimiy kattalikdir. 

---

K ning qiymati reaksiyaga kirishuvchi moddalarning tabiati va haroratiga bog’liq, lekin 
aralashmadagi moddalarning konsenrasiyasi, bosimi, begona qo’shimchalar ishtirok etish-
etmasligiga bog’liq emas. Katalizator faqat muvozanat holatining qaror topishini tezlashtirish 
mumkin, lekin reaksiyaning unumini oshira olmaydi. K ning qiymati qanchalik katta bo’lsa, 
reaksiya shunchalik ko’p unum beradi. Shu sabali K ni bilish kimyo va kimyoviy texnalogiya 
uchun nihoyatda katta ahamiyatga ega. 
Bir-birida 7 sirt chegaralari bilan ajralgan moddalar sistemasi geterogen sistema deb ataladi. 
Geterogen sistemalarda bo’ladigan reaksiyalarning muvozanat konstantalarini ko’rib 
chiqamiz. Geterogen sistemalardagi kimyoviy muvozanat uchun massalar ta’siri qonunini 
tatbiq etishda qo’shimcha kiritishga to’g’ri keladi: suyuq va qattiq fazalardagi moddalarning 
gaz fazadagi parsial bosimlari o’zgarmas qiymatlar muvozanat konstantasi ifodasiga 
kiritilmaydi. Geterogen sistemada faqat gazsimon qisimning parsial bosimgina (yoki eritma 
konsentratsiyasigina muvozanat konstanta ifodasiga yoziladi.). Misol tariqasida ohaktosh 
(kalsiy karbonat) ning parchalanishni ko’rib chiqamiz. Ohaktosh CaCO
2
berk idishda 
qizdirilsa: 
CaCO
3
= CaO + CO
2
Reaksiya sodir bo’lib, muvozanat haror topadi. Agar bu reaksiya gaz fazada gomogen 
reaksiya sifatida sodir bo’lsa edi, uning muvozanat konstantasi quyidagi tenglama bilan 
ifodalanar edi. 





3
2
CaCO
CO
CaO
K

Lekin geterogen sistemali kalsiy oksid va kalsiy karbonat bug’larining bosimi (Ra SO) 
ayni haroratda o’zgarmas kattaliklar bo’lgani uchun, ularning nisbatini o’zgarmas qiymat 
bilan almashtirishimiz mumkin.