2- маъруза энергетик ёқилғи

2- МАЪРУЗА

Энергетик ёқилғи

Ёнганда кўп миқдор иссиқлик чиқадиган, теварак-атрофдагиларга зарарли таъсир қилмайдиган, иссиқлик олиш учун ишлатилиши мақсадга мувофиқ ҳамда иқтисодий жиҳатдан фойдали бўлган барча моддалардан ёқилғи сифатида фойдаланиш мумкин.

Агрегат холатига кўра ёқилғи қаттиқ, суюқ ва газ ёқилғига, келиб чиқишига ёки олиниш усулига кўра табиий ва сунъий ёқилғига бўлинади. Табиатда қандай ҳосил бўлган бўлса, шундайлигича олинадиган ёқилғи табиий ёқилғи дейилади. Унга ёғоч, торф, қазилма кўмирлар, нефть ва табиий газ киради. Табиий ёқилғини турли усуллар билан қайта ишлаш натижасида олинган ёқилғи сунъий ёқилғи дейилади.

Қидириб топилган заҳиралар республика эҳтиёжини табиий газ бўйича 35 йилдан кўпроқ, нефть бўйича эса 30 йилгача қоплайди дейиш мумкин. Нефтнинг 90 фоиздан ортиқроғи энг арзон-фаввора усулида олинмоқда. Бундай имкониятлар Ўзбекистоннинг нефть маҳсулотларига бўлган эҳтиёжини тўла таьминлай олади.
Республикамиз ИЭСларда органик ёқилғилардан ишлаб чиқарилаётган электр энергиясининг миқдори (фоизда)
Yoqilg’i - оrgаnik mоddа bo’lib, kislоrоd bilаn birikish nаtijаsidа kаttа issiqlik аjrаtib chiqаrаdi. Yoqilg’idаn enеrgеtikаdа fоydаlаnish uchun, u аrzоn vа mаqsаdgа muvоfiq bo’lishi kеrаk.
Hоzirgi vаqtdа аsоsiy yoqilg’ilаr nеft, tаbiiy gаz vа ko’mirdir. Dunyo bo’yichа ishlаb chiqаrilаdigаn enеrgiyaning 47% nеft, 30% ko’mir vа 17% gаzdаn оlinаdi. Enеrgiyaning qоlgаn 6% esа enеrgiya mаnbаlаrining bоshqа turlаridаn (bоshqа yoqilg’ilаr, gidrо- vа аtоm elеktr stаnsiyalаridа оlingаn enеrgiya, quyosh, shаmоl, dеngiz suvining ko’tаrilishi (pаsаyishi) vа bоshqа enеrgiya hоsil qiluvchi mаnbаlаrdаn) hоsil qilinаdi.

Қандай мақсадда ишлатилишга қараб ёқилғи энергетикавий ва технологик ёқилғига бўлинади.

Энергетикавий ёқилғи жумласига антрацит, ғозисиз кўмирлар, бўш қовушадиган кўмир, қўнғир кўмир, торф, табиий газни, шунингдек, бошқа ёқилғиларни кайта ишлаш ва бойитиш маҳсулотларини киритиш мумкин. Ёқилғининг барча паст сортларидан иссиқлик электр станцияларида табиий холда ёки қайта ишлангандан кейин фойдаланиш мумкин.

Технологик ёқилғи жумласига ёқилғининг юқори навли ва коксланадиган кўмирлар киради.

Казиб олинган жойи ва ишлатишга кўра маҳаллий ёқилғи ва ташиб келтириладиган ёқилғилар бўлади.

Ёқилғи таркибига ёнувчан масса, намлик ва ёнганда кулга ўтадиган минерал аралашмалар киради. Ёқилғининг таркиби кимёвий элементларнинг масса фоиз миқдори, намлиги W ва кул миқдори А билан характерланади.
Ёқилғи ўтхонага қайси ҳолда берилса шу ҳолдаги таркиби унинг иш таркиби дейилади. Бундан ташқари, ёқилғи массасининг қуруқ, ёнувчан ва органик таркиби бўлади. Бу мавзуда ёқилғининг ёниш жараёнининг ҳисоби, ёқилғи таркиби унинг элементларининг тақсимланиши ва умумий тавсифлар келтирилади. Мисол тариқасида ёнувчи массанинг ишчи массасига ҳисоблаш амаллари ўтказилади.
КЎМИР. Табиий қаттиқ ёқилғининг асосий тури қазиб олинадиган кўмирлардир. Казиб олинадиган кўмирлар геологик ёшига кўра қўнгир кўмир, тошкўмир, ва антрацитга бўлинади. Кўмирнинг геологик ёши ортиб бориши билан унда углероднинг миқори кўпайиб боради, унинг иссиқлик ажратиш хусусияти ортади.
Кўнгир кўмир қатламлари ер остида юзароқда жойлашган. У очиқ усулда қазиб олинади. Кўнғир кўмир туқ ялтироқ масса кўринишида бўлиб, баъзан унда ёғочнинг тузилиши сақланган бўлади. Кўнғир кўмир паст сортли ёқилғи жумласига киради. Дастлабки кўмир Ангрен конидан 1950 йилларда қазиб олинган. Кўмир кони ер сиртида якин жойлашган. Ангрен кўмири сифати паст - қўнғир кўмирдир. Шундай бўлсада Ўзбекистондаги бошқа кўмир конларидагига нисбатан кўмир захираси катта ҳамда истемолчига яқин ва юза жойлашганлигидан кўмир қазиб чиқариш жадал ошди.

• Антрацит қазиб олинадиган кўмир орасида энг қадимийсидир.
• Бундан ташкари қаттиқ ёқилғига кирувчи ёнучан сланец қадимий торф қазиб чикариладиган кўмирга жуда ўхшаш булади.
• Торф сув остида хавосиз шароитда ботқоқлик ўсимликларидан хосил бўлади. У ер сиртидан унча чуқур бўлмаган жойда қалинлиги 10 м гача қатламлар хосил қилади. Торф махаллий ёқилғи хисобланади. Уни бир жойдан иккинчи жойга ташиш мақсадга мувофиқ эмас. Торфни газга айлантирган маъқул.

• ГАЗ. Ёқилғи саноатининг энг ёш тармоғи бўлган газ манбаси кейинги йилларда жадал ривожланмоқда. Газ ёқилғининг жуда арзон тури. Газдан саноатда хам маиший хаётда хам фойдаланилади. Ёқилғининг бошқа турларига қараганда газ хавони энг кам ифлослантиради.
• Табиий газнинг асосий таркибий кисмини метан СН4 ташкил этади.

ТУРЛИ ИЭСЛАРИДА ЭНЕРГИЯНИ ЎЗГАРТИРИШ САМАРАДОРЛИГИ

ИЭСнинг тури	Самарадорлиги, %
Кўмир одатдаги усулда ёқилувчи ИЭС	38-47
Кўмир юқори босим остида қайновчи қатлам ҳосил қилиб ёқилувчи ИЭС	45
Газ турбинали ИЭС	30-39
Буғ-газ турбинали ИЭС	59