2- amaliy mashg’ulot : Gap bo‘laklari haqida umumiy ma’lumot

---

2- Amaliy mashg’ulot : Gap bo‘laklari haqida umumiy ma’lumot
Gapning tuzilish asosini ega va kesim munosabati tashkil etadi. Odatda, gap 
ega va kesim birikuvidan yoki bosh bo’lakning bir o’zidan iborat bo’ladi. Bu 
bo’lkalarsiz gap tushunchasini tasavvur etib bo’lmaydi. Gapdagi bu ikki bosh 
bo’laklardan tashqari bo’laklar ikkinchi darajali bo’laklardir. Ikkinchi darajali 
bo’laklar doim bosh bo’laklar bilan sintaktik aloqaga kirishgan bo’ladi. Chunki, 
ikkinchi darajali bo’laklarning vazifasi bosh bo’laklarni aniqlash, ulardan 
anglashilgan fikrni to’ldirib kelishdir. Ikkinchi darajali bo’laklar bosh bo’laklar 
bilan zich bog’langan bo’lib,gapning strukturasiga shular orqali kiradi, bu 
bo’laklarning har biri ega yoki kesimning mazmunini to’latish uchun xizmat qiladi. 
Ikkinchi darajali bo’laklar to’ldiruvchi, aniqlovchi va holdir. Ikkinchi darajali 
bo’laklar bosh bo’laklar bilan zich bog’langan bo’lib,gapning strukturasiga shular 
orqali kiradi, bu bo’laklarning har biri ega yoki kesimning mazmunini to’latish 
uchun xizmat qiladi. Ikkinchi darajali bo’laklar to’ldiruvchi, aniqlovchi va holdir.
Gap gap bo’laklari tuzilishiga ko’ra turli shakllarda bo’ladi. Bir mustaqil 
so’zdan iborat bo’ladi: Ertaga Toshkentga boraman; ikki va undan ortiq mustaqil 
so’zning birikishidan tashkil topgan bo’ladi: Navoiy, bir qo’lini ko’ksiga qo’ygan 
holda, xalq bilan salomlashib borardi.
Gap kesimining qo’shimchalaridan anglashilib turgan shaxs-son ma’nosini 
aniqlashtiruvchi bo’lak –ega. Ega gapda hamma vaqt bosh kelishikda bo’ladi. U 
kim? nima? qayer? so’roqlariga javob bo’ladi. 
Ega shu gapdagi fikr o’zi haqida borayotgan, belgisi kesim tomonidan 
aniqlanadigan predmetni ko’rsatadi. Egadan anglashiladigan predmet-hodisa 
kommunikatsiya predmeti bo’lib, uning ma’nosi har xil:
1. Kesimdan anglasjilgan ish-harakatning bajaruvchisini bildiradi: Bajaruvchi 
shaxs, jonli yoki jonsiz mavjudot bo’ladi. Nigora darsga o’z vaqtida yetib keldi. 
“Neksiya” shuvullagancha o’tib ketdi. 
2 Kesimdan anglashilgan holat tegishli shaxs, jonli mavjudot, jonsiz narsalarni 
bildiradi: O’rtada kitoblar sochilib yotibdi. 
3. Kesimdan anglashilgan jinsning turini bildiradi: Delfin –baliq. Kaptar –
parranda. 
4. Kesimdan anglashilgan belgining egasini bildiradi: Bozorboy –saxiy. 
5. Mavjudlik subyektini bildiradi: Mehmonlar bor. 
6. Miqdor subyektini bildiradi: Bolalar to’rtta. 
7. Qiyoslanuvchi subyektni bildiradi: Ukasi akasidan esliroq. 
8. Obyekt ma’nosini bildiradi: Uy quruvchilar tomonidan qurildi. 
Ega keng ma’noda predmet tushunchasini bildirib, kesimdan anglashilgan 
predikativ belgining kimga yoki nimaga qarashliligini ko‘rsatadi. 
Ega bosh kelishikdagi birliklar bilan ifodalanib, 
kim? nima? qayer? 
so‘roqlaridan biriga javob bo‘ladi. 
Ega, odatda, yakka so‘z: ot, olmosh, harakat nomi, otlashgan so‘z (sifat, son, 
olmosh, sifatdosh, ravishdosh, ravish, taqlid so‘z, undov so‘z, modal so‘z) bilan 
ifodalanadi. 

---