1,Ta’lim tizimi va turlari

Uzluksiz ta’limning faoliyat ko’rsatish tamoyillari quyida gilardan iborat:
ta’limning ustuvorligi - uning rivojlanishining birinchi darajali ahamiyatga ega ekanligi, bilim, ta’lim va yuksak intellektning nufuzi:

• 
  ta’limning demokratlashuvi - ta’lim va tarbiya uslublarining tanlanishida o’quv yurtlarining mustaqilligini kengayishi, ta’limni boshqarishning davlat-jamiyat tizimiga o’tilishi;
  
• 
  ta’limning insonparvarligi - inson qobiliyatlarining ochilishi va uning ta’limga nisbatan bo’lgan turli-tuman ehtiyojlarining qondirilishi, milliy va umumbashariy qadriyatlar ustuvorligining ta’minlanishi, inson, jamiyat va atrof-muhit o’zaro munosabatlarining uyg’unlashuvi;
  
• 
  ta’limning ijtimoiylashuvi - ta’lim oluvchilarda estetik boy dunyoqarashni hosil qilish, ularda yuksak ma’naviyat, madaniyat va ijodiy fikrlarni shakllantirish ;
  
• 
  ta’limning milliy yo’naltirilganligi - ta’limning milliy tarix, xalq an’analari va urf-odatlari bilan uzviy uyg’unligi, O’zbekiston xalqlarining madaniyatini saqlab qolish va boyitish, ta’limni milliy taraqqiyotining o’ta muhim omili sifatida e’tirof etish, boshqa xalqlarning tarixi va madaniyatini hurmatlash;
  
• 
  ta’lim va tarbiyaning uzviy bog’liqligi, bu jarayonning har tomonlama kamol topgan insonni shakllantirishga yo’naltirilganligi;
  
• 
  iqtidorli yoshlarni aniqlash, ularga ta’limning eng yuqori darajasida, izchil ravishda fundamental va maxsus bilim olishlari uchun shart-sharoitlar yaratish.
  
• 
  Uzluksiz ta’limni isloh qilish yo’nalishlari quyidagilardan iborat:
  
• 
  ta’lim tizimining kadrlar saloùiyatini tubdan yaxshilash, tarbiyachi, pedagog, muallim va ilmiy xodimning kasbiy nufuzini oshirish;
  
• 
  davlat va nodavlat ta’lim muasassalarining har xil turlarini rivojlantirish;
  
• 
  ta’lim tizimini tarkibiy jihatdan qayta kurish, ta’lim, fan, texnika va texnologiyalarning, iqtisodiyot va madaniyatning jahon miqyosidagi zamonaviy yutuqlarini hisobga olgan holda ta’lim va kasb-hunar ta’limi asturlarini tubdan o’zgartirish;
  
• 
  -majburiy umumiy o’rta ta’limdan o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limiga o’tilishini ta’minlash;
  
• 
  maxsus, kasb-hunar ta’limining markazlari sifatida fan va ishlab chiqarish integratsiyalashgan yangi tipdagi o’quv muassasalarini vujudga keltirish;
  
• 
  ilg’or texnologiyalarni keng o’zlashtirish, iqtisodiyotdagi tarkibiy o’zgarishlar, chet el investitsiyalari ko’lamlarining kengayishi, tadbirkorlik, kichik biznesni rivojlantirish bilan bog’liq yangi kasb-hunar va mutaxassisliklar bo’yicha kadrlar, shu jumladan boshqaruv tizimi kadrlarini tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish;
  
• 
  milliy mustaqillik tamoyillarini va xalqning boy intellektual merosi hamda umumbashariy qadriyatlarning ustivorligi asosida ta’limning barcha darajalari va bo’g’inlarida ta’lim oluvchilarning ma’naviy va ahloqiy fazilatlarini rivojlantirish;
  
• 
  ta’limni boshqarish tizimini takomillashtirish, jamoat boshqaruvi shakllarini rivojlantirish, ta’lim muassasalarini mintaqalashtirish;
  
• 
  ta’lim olishda, shuningdek talabalarni ma’naviy ahloqiy, intellektual va jismoniy jihatdan tarbiyalashda oila, ota-onalar, jamoat tashkilotlari, mahallalar, xayriya va xalqaro fondlarning rolini kuchaytirish yuzasidan chora-tadbirlarni ishlab chiqish hamda ularni amalga oshirish;
  
• 
  ta’lim jarayoni va kadrlar tayyorlash sifatiga xolis baho berish tizimini yaratish va joriy etish;
  
• 
  ta’lim tizimini moliyaviy, moddiy-texnik va boshqa tarzdagi resurslar bilan ta’minlash mexanizmlarini shakllantirish;
  
• 
  uzluksiz ta’limni fan va ishlab chiqarish bilan integratsiyasini puxta mexanizmlarini ishlab chiqish va joriy etish;
  
• 
  ta’lim va ilm-fan bilan bog’liq chet el hamda xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni kengaytirish va rivojlantirish;
  
• 
  tub erli millatga mansub bo’lmagan shaxslar zich yashaydigan joylarda ular o’z ona tillarida ta’lim olishlari uchun tashkiliy va pedagogik shart-sharoitlar yaratish;
  
• 
  ta’limning barcha darajalarida ta’lim oluvchilarning huquqiy, iqtisodiy, ekologik va sanitariya-gigiena ta’limi hamda tarbiyasini takomillashtirish.
  

Uzluksiz ta’lim tizimining faoliyat olib borishi davlat ta’lim standartlari asosida, turli darajalardagi ta’lim dasturlarning izchilligi asosida ta’minlanadi.
Kadrlar tayyorlash milliy modelining o’ziga xosligi mustaqil ravishda to’qqiz yillik umumiy o’rta hamda uch yillik o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limini joriy etishdan iboratdir. Bu esa, umumiy ta’lim dasturlaridan o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi dasturlariga izchil o’tilishni ta’minlaydi.
Umumiy ta’lim uzluksiz davlat ta’limi tizimida asosiy bo’g’in bo’lib, ta’lim oluvchilarning ilmiy bilimlar olishini, mehnat ta’limi, boshlang’ich kasb ko’nikmalari, ishbilarmonlik asoslarini egallashlarini, shuningdek o’z ijodiy qobiliyatlari va ma’naviy fazilatlarini rivojlantirishlarini ta’minlaydi.
Ta’lim haqidagi davlat siyosatining asosiy mohiyati tayanch ta’limining (to’qqiz yillik) majburiyligidir.
O’rta maxsus ta’lim (akademik litsey, kasb-hunar kollejlari) uch yillik.
Oliy ta’lim: Birinchi bosqich - bakalavriat;
Ikkinchi bosqich - magistratura.
Oliy o’quv yurtidan keyingi ta’lim: Aspirantura, doktarantura, tadqiqotchi kadrlarni malakasini oshirish va qayta tayyorlash tarmog’i.
Ta’limning davlat standartlarini ishlab chiqish va tadbiq etishni bosqichma-bosqich amalga oshirish ko’zda tutilgan bo’lib, u boshlang’ich va tayanch O’quv muassasasilarda 1995-1996 o’quv yillargacha, So’ngra oliygohlar uchun standartlar ishlab chiqish ko’zda tutilgan.
175. O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limining maqsad va vazifalari

«Kadrlar tayyorlash Milliy dasuri» abul ilingandan keyin uni amalga oshirish bo’yicha O’zbekison Respublikasi Vazirlar kamasining birinchilar atorida abul ilgan arori 1998-yil 5-yanvardagi «Uzluksiz ta’lim tizimi uchun davlat ta’lim sandartlarini ishlab ish va joriy etish risida» gi 5-sonli aroridir.

O’zbekison Respublikasining «Ta’lim risida»gi onunning 7-moddasiga, Kadrlar tayyorlash Milliy dasuriga respublikada idoraviy bo’ysunishi va mulkchilik shakllaridan at’i nazar ta’lim muassasalarining barcha turlari uchun majburiy bo’lgan davlat ta’lim standartlari (DTS) belgilanadi.
DTS kadrlar tayyorlash sifatiga, ta’lim mazmuniga nisbatan o’yiladigan talablarni; ta’lim oluvchilar tayyorgarligining zarur va yetarlicha darajasini amda ta’lim muassasalarini bitiruvchilarga nisbatan O’yiladigan malaka talablarini; uv yuklamasining zarur ajmini; ta’lim muassasalari faoliyatini va kadrlar tayyorlash sifatini olash tartibi va mexanizmini belgilaydi.
DTS ta’lim jarayonini va ta’lim muassasalari faoliyatini olashni tartibga soluvchi a me’yoriy ujjatlarni yaratish uchun asos isoblanadi.
Davlat ta’lim standartlarining sadlari. Davlat ta’lim standartlari joriy etilishi uyidagi sadlar amalga oshirilishini nazarda tutadi:
-ta’limning yuksak sifatini amda mamlakatda amalga oshirilayotgan ur tisodiy va ijtimoiy otlar, rivojlangan demokratik davlat barpo etish talablariga javob beruvchi kadrlar tayyorlanishini ta’minlash;
- mamlakatning ijtimoiy va ijtimoiy iyoti bollaridan, jamiyat tiyojlaridan, fan, texnika amda texnologiyaning zamonaviy laridan kelib ib, kadrlar tayyorlash mazmunini tartibga solish;
- ta’limning demokratiyalashuvi, insonparvarlashuvi va ijtimoiylashuvi, ta’lim oluvchilarning tisodiy bilimlari darajasini, shuningdek, ta’lim jarayoni samaradorligini oshirish;
- sifatli ta’lim xizmatlarini ko’rsatish, ta’lim va kadrlar tayyorlash asida shaxsning, jamiyat va davlatning manfaatlarini imoya ilish;
- kadrlar tayyorlash sifatini va ta’lim faoliyatini olash mezonlarini va tartibini belgilash;
- ta’lim jarayoni va kadrlar tayyorlashning izchilligi va uzluksizligini ta’minlash, ta’limning barcha turlari va ichlarida uv-tarbiya jarayonini bullashtirish;
- nat va ta’lim xizmatlari bozorida obatbardoshlilik-ni ta’minlash.
Davlat ta’lim standartlarining vazifalari:
- ta’lim sifatiga va kadrlar tayyoriashga, ko’rsatiladigan ta’lim xizmatlari nomenklaturasiga nisbatan o’yiladigan bul talablarni belgilash;
- ta’limga va uning pirovard natijalariga, ta’lim oluvchilarning bilimi va kasbiy malakasi darajasini ti bilan olash tartibi va tartibotiga, shuningdek, ta’lim faoliyati sifati usidan nazorat ilishga nisbatan o’yiladigan tegishli talablarni belgilovchi me’yoriy bazani yaratish;
- ning boy ma’naviy merosi va umuminsoniy adriyatlar asosida ta’lim oluvchilarning iy tarbiyalashning samarali shakllari va usullarini joriy etish;
- ta’limning barcha turlarida ular mazmunini amda olib boriladigan ta’lim va tarbiyani kelishib olish, ularning o’zaro ligini, uzluksiz ta’lim tizimida va kadrlar tayyorlashda izchillikni ta’minlash;
- uv-tarbiya va ta’lim jarayoniga, uzluksiz ta’lim tizimining pedagogik texnologiyalariga, axborot bilan ta’minlanishiga, ta’lim darajasini nazorat ilishga, ta’lim muassasalarida ta’lim oluvchilar amda ularni bitiruvchilarning malakasiga nisbatan me’yorlar va talablarni belgilash;
- ta’lim va kadrlar tayyorlash sifatiga o berishning xolis tizimini, ta’lim muassasalarini attestatsiyadan o’tkazish va akkreditatsiya ilishni joriy etish;
kadrlarni sadli va sifatli tayyorlash uchun taьlim, fan va ishlab arishning samarali integratsiyasini ta’minlash;
milliy standartlar talabining ta’lim sifati va kadrlar tay
yorlashga nisbatan aro talablarga ligini ta’minlash.
Ta’limning standartlashtiriladigan turlari. DTS - ta’limning uyidagi turlari uchun belgilanadi:
- umumiy o’rta ta’lim, shu jumladan, ich ta’lim;
- o’rta maxsus, unar ta’limi (akademik litseylar, unar kollejlari);
- oliy ta’lim (bakalavriat, magisratura).
Maktabgacha, maktabdan ari, oliy uv yurtidan keyingi ta’lim, kadrlar malakasini oshirish va ularni ayta tayyorlash uchun davlat aruvining vakolatli organlari tomonidan davlat talablari belgilanadi.
Ta’limning standartlashtirish obьektlari. uyidagilar ta’limning standartlashtirish obьektlari isoblanadi:
- ta’lim fanlarining tuzilmasi, mazmuni, uv yuklamasi ajmi, ta’lim oluvchilar va bitiruvchilaming malaka darajasi va tayyorlash sifati;
- talablar, me’yorlar va oidalar, pedagogik va axborot texnologiyalari, ta’lim usullari va vositalari, shuningdek, ta’lim tizimida foydalaniladigan atamalar, tushunchalar va kategoriyalar;
- ta’lim oluvchilar bilim darajasiga va kasbiy malakasiga tashxis o’yish tartibi, bitiruvchilar sifatini, ta’lim faoliyati, pedagog va ilmiy-pedagog xodimlar sifatini olash.
Davlat ta’lim standartlarini ishlab ishga uyiladigan talablar. uyidagilar DTS ishlab ishga uyiladigan asosiy talablar isoblanadi:

176. Ta’lim sohasida davlat siyosatining asosiy tamoyillari

Istiqlol yillarida navqiron avlod vakillarining ta’lim-tarbiyasi, ularning ma’naviy kamoloti masalasi davlat siyosati darajasiga ko‘tarilib, bu yo‘lda qator maqsadli islohotlar amalga oshirilmoqda. Yoshlarni har tomonlama yetuk, intellektual salohiyatli va o‘z mustaqil fikriga ega shaxs sifatida voyaga yetkazish pirovard maqsadimizdir.
Ta’lim, ijtimoiy muhofaza, sog‘liqni saqlash kabi sohalarda qabul qilingan davlat hamda umummilliy dasturlar bu yo‘nalishdagi ishlarni yanada takomillashtirish va jadallashtirishda muhim huquqiy asos bo‘lib xizmat qilmoqda. Mamlakatimizda har yili yangidan-yangi o‘quv dargohlari, tibbiyot muassasalari, sport-sog‘lomlashtirish majmualari barpo etilib, eng zamonaviy jihozlar, texnik uskunalar bilan ta’minlanayotir. Pedagoglar, murabbiy va tarbiyachilar, tibbiyot xodimlarining kasbiy mahoratini yuksaltirish, mehnatini har taraflama rag‘batlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Mazkur hujjatlarda belgilangan vazifalar ijrosini ta’minlash barobarida, yurtimizda ota-ona mehridan mahrum, alohida e’tiborga muhtoj bolalar va nogironlarni tarbiyalash, ularning bilim olishi, sifatli tibbiy xizmatdan foydalanishi uchun katta e’tibor ko‘rsatilayotgani xalqaro miqyosda ham e’tirof etilmoqda.
Rеspublikamizda mustaqillik yillarida qabul qilingan «Ta'lim to`g`risida»gi qonun asosida ta'lim tizimi takomillashib bormoqda. Ayniqsa tubdan yangi tur sifatida yuzaga kеlgan ta'lim muassasalari - akadеmik litsеy va kasb-hunar kollеjlarida 1,167 mln. o`quvchi tahsil ola boshladi. Yoshlarimizning 90 % tahsil olishi nazarda tutilgan kasb-hunar ta'limi uchun 100 mingdan ortiq o`qituvchi, muhandis-o`qituvchi talab etiladi. Bunday yuqori darajada ommaviylashgan ta'limda jadallashgan ilmiy-tеxnikaviy taraqqiyot sharoitida har bir o`quvchining o`quv matеrialini o`zlashtirish imkoniyatiga zamonaviy o`quv jarayonini tashkil etish asosidagina erishish mumkin.
Mаmlаkаtimizning ijtimоiy-iqtisоdiy, mаdаniy vа siyosiy tаrаqqiyoti аvvаlо yoshlаrimizning sа`yi-hаrаkаtlаrigа bоg’liqdir. Shuning uсhun yoshlаrning tа`lim-tаrbiyasigа kаttа e`tibоr bеrishimiz lоzim.
Dunyoning mоddiy-mа`nаviy rivоjidа bаrkаmоl shахsni shаkllаntirish
Insоnning ijоdiy qоbidliyatlаrini nаmоyon etish;
Insоnning o’zi хоhlаgаn ksbini tаnlаshi uсhun imkоniyat yarаtish;
Shахsning аqliy-аmаliy imkоniyatlаrini ro’yobgа сhiqаrish;
Insоnning intеllеktuаl jihаtdаn rivоjini tа`minlаsh;
Hаr bir o’qituvсhi-tаrbiyaсhi vа o’quvсhi o’z оnа yurti tаriхini bilishi, vаtаnpаrvаr bo’lishi lоzim. Tа`lim-tаrbiya tаriхi va O`zbekistonning asosiy qomusi bo`lgan Konstitutsiyadan хаbаrdоr bo’lmаy turib, o’qituvсhilik qilish mumkin emаs.