1Sanoat va fuqaro binolari arxitekturasi faniga kirish. Bino va inshootlar haqida tushunchalar

1Sanoat va fuqaro binolari arxitekturasi” faniga kirish. Bino va

inshootlar haqida tushunchalar.

Insoniyat tarixida kishi dunyoga kelibdiki, u o’zining moddiy va manaviy

manfaatlarini qondirish, o’ziga turli xil qulayliklar yaratish ustida ishlaydi, izlanadi,

yangiliklar yaratadi va yuqoridagilarni amalga oshirish bilan shug’ullanadi.

Jahon taraqqiyot konunlarini, odamlarininig his-tuyg’u, hayotiy tajribalari va

arxitektura tarixini o’rganish insonga hayotiy tajribalarini boyitishga, hayotga yanada keng

va atroflicha yondoshishga yordam beradi.

Insoniyat o’z taraqqiyotining dastlabki davrlaridan boshlab arxitektura ishlari bilan

shug’ullana boshladi. Arxitektura yoki memorchilik - bu keng manoda insonlar

faoliyat olib borishi uchun suniy ravishda yaratilgan fazoviy havza (bino va

inshootlar) bo’lib, moddiy tuzilmalar tizimidir. Arxitektor - bu grekcha so’z bo’lib -

bosh quruvchi degan manoni anglatadi.

Har bir davrda arxitektura tushunchasi turlicha talqin etilgan. Arxitekturaning

rivojlanishi mamlakatning iqlimiy sharoitlari, unda mavjud bo’lgan qurilish ishlari uchun

qo’llaniladigan maxsulotlar turlari, yashayotgan xalqning badiiy sanat darajasi, qurilish

ishlarini amalga oshirish layoqati va boshqalarga ham bog’liqdir.

Ibtidoiy jamoa tuzumi davri insoniyat taraqqiyoti tarixidagi eng birinchi va uzoq

davom etgan bosqich bo’lib hisoblanadi. Bu bosqichni hamma halq va elatlar o’z

boshidan kechirganlar. Ana shu uzoq vaqt davom etgan taraqqiyot jarayonida hozirgi

zamon kishisi shakllandi, odamlar jamoasi vujudga keldi. Ishlab chiqarish kuchlarining

zaifligi odamlarni jamoa bo’lib yashash, mehnat qilishga da’vat etdi, madaniyat va san’at

ravnaqiga zamin yaratdi. Bronza asrida paydo bo’lgan metall qurollar insonga toshni taroshlash va uni qayta

ishlash uchun sharoit yaratdi. Ibtidoiy jamoa davrlarida inson qo’li bilan birinchi

arxitekturaviy inshootlar bunyodga keldiki, yaratilgan bunday inshoot turlaridan biri bu –

palaxsali toshlar, ustunlar va plitalardan tashkil topgan megalitik inshootlardir.

Megalit inshootlar asosan uch turdagi mazxsulotlardan barpo etilgan: mengirlar,

dorlmenlar va kromlex.

Mengir – bu, tik yo’nalishda o’rnatilgan katta o’lchamli palaxsa toshdir. Mengirlar

asosiy hollarda ularni yuqori tomondan bir-biri bilan biriktiruvchi va inshootning

mustaxkamligini saqlovchi bo’ylama tosh plita dolmenlar bilan birgalikda qo’llaniladi.

Kromlex –bu megalitik inshootlar ichida eng murakkab bo’lib hisoblanadi.

Rasm. Megalitik inshoot. Mengir. Dolmen. Kromlex.

Ibtidoiy jamoa tuzumi arxitekturasi tarixi odamzod tafakkuri va his tuyg’ularining

paydo bo’lishi hamda rivojlanishidan boshlab yer yuzida birinchi arxitekturaviy

inshootlarning paydo bo’lishigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi.

Quldorlik tuzumi davrida arxitektura juda ham tez rivojlandi. Jamiyatda yashovchi

shaxslarnining tabaqalarga ajralishi, tabaqalangan shaxslarning o’zlari uchun qulay

bo’lgan uy-joy qurish talablari, tabaqalar orasidagi muloqotlarni shakllantirish uchun turli xil jamoat binolarini qurish talablari turli xil mo’ljallanishga ega bo’lgan binolar

turlarining yaratilishi va shakllanilishga olib keldi.

Qadimgi Misr, Gretsiya va Rimda maktab, stadion, teatr, ibodatxona, amfiteatr va

boshqa turdagi binolar loyihalangan va qurilishi amalga oshirilgan.

Feodal davrlarni o’z ichiga olgan qadimgi dunyo arxitekturasi davrida qadimgi Misr

va Yunoniston arxitekturasi katta o’rin tutadi.

Qadimgi Misr arxitekturasi insoniyat yaratgan memorchilikning asosiy

durdonalaridan sanalib, uning tarixiy rivojlanishi besh davrga bo’linadi:

- dinastiya davrlarigacha bo’lgan davr (eramizdan oldingi IV-asrlargacha bo’lgan davr);

- qadimgi shoxlik davri (eramizdan oldingi XXX – XXIII –asrlargacha bo’lgan davr);

- o’rta shoxlik davri (eramizdan oldingi XXI – XVIII –asrlargacha bo’lgan davr);

- yangi shoxlik davri (eramizdan oldingi XVI – XI –asrlargacha bo’lgan davr);

- kechki davr (eramizdan oldingi XI asrdan eramizning 332 ytillariigacha bo’lgan davr);

Misr arxitekturasining ulug’ligi, uning tabiiy iqlimi va asosiy qurilish maxsuloti

bo’lgan turli xil tabiiy toshlaridadir. Misrning qadimiy memor ustalari tomonidan turli xil

piramidalar, ibodatxonalar, maxobatli ansambllar, turar-joy komplekslari va shaharlar

barpo etilganki bu arxitekturaviy inshootlar qurilishi hozirgi zamonaviy texnika va

texnolgiyalardan foydalanib qurilish ishlarini amalga oshiruvchilarni hanuzgacha hayratga

solib keladi. Qadimgi Gretsiya va Rimda quldorlik tuzumining eramizning IV-V asrlarigacha

bo’lgan davrini antik davr deb ataladi. Ushbu mamlakatlarda bo’lib o’tgan ijtimoiy-siyosiy

harakatlar va tuzumlar qadimgi Gretsiya arxitekturasiga katta tasir o’tkazdi. Gretsiya

arxitekturasida rivojlanishning quyidagi davrlari bo’lib o’tdi:

-

gomer Gretsiyasi davri (eramizgacha bo’lgan XI – VIII asrlar);

-

arxaika davri (eramizgacha bo’lgan VII – VI asrlar);

-

klassika davri (eramizgacha bo’lgan V– IV asrlar);

-

ellinizm davri (eramizgacha bo’lgan IV- asrlarnig oxiri va I-asrning boshi);

Qadimgi Rim arxitekturasi qadimgi Gretsiya arxitekturasiga nisbatan ancha

murakkab ko’rinishga egadir. Qadimgi Rim –bu katta imperiya bo’lib, uni qurollangan

kuchlarga asoslangan imperator boshqargan. Qadimgi Rim arxitekturasi katta ikki davrga

bo’linadi:

-

respublika davri (eramizgacha bo’lgan VI-asrlarning oxiri va I- asrning oxiri);

-

imperatorlik davri (eramizgacha bo’lgan I-asrning oxiri va eramizning 476

yillari).

Rimliklar dunyo memorchiligida yangi davrni ochdilar va ko’p sonli kishilar, yani

omma uchun mo’ljallangan bino va inshootlar qurilishini amalga oshirdilar: forum,

amfiteatr, osma inshootlar (akveduk), ko’priklar, arkali qurilmalar, saroylar va x.k.lar.

Qadimgi Rimliklar arxitekturasining yana bir yutug’i ichki tayanchlardan xoli bo’lgan

orderlarning yaratilishidir.

Rim me’mori Vitruviyning klassik formulasi bo’yicha me’morchilik inshootining

asosiy sifati quyidagicha belgilagan: mustahkamlik, foyda va chiroylilik.

Dunyoning barcha qitalaridagi davlatlarda ham ilm, fan, sanat, memorchilik va

boshqa bog’liq sohalarning rivojlanishidan kelib chiqib arxitektura rivojlana boshladi.

O’rta Osiyo davlatlarida ham arxitekturaning rivojlanishi turli davrlarda turlichadir.

O’rta Osiyo davlatlari xususan O’zbekiston arxitekturasi xususida gap ketar ekan, uning o’ziga xos tarixiy madaniyat “unikumi” sifatida ifodalash lozimligini qayd etib o’tish

kerak. Chunki, ilmiy manbalardan ma’lumki, dunyodagi eng mashhur va tarixiy Rim va

Afina shaharlarining tengdoshi Samarqand hisoblanadi.

Demak bu shahar va O’zbekiston juda qadim zamonlardan tabiati, me’yoriy iqlimi,

zilol suvlari relefi ayniqsa arxitekturasi, - ilm va kasb-hunar namoyondalari bilan kishilar

e’tiborini o’ziga jalb etgan.

Shu sababli keng mintaqada barqaror qadimiy urbanizatsion jarayon yuzaga keldi va

rivojlandi. Binobarin, miloddan avalgi uch ming yillikda yuzaga kelgan Samarqand

makonidagi madaniyat, miloddan avalgi ikki ming yillikka oid Panjakent yaqinidagi

Sarazm va miloddan avvalgi birinchi ming yillik boshlariga mansub Uzunqir,

Yerqo’rg’on, Ko’k tepa shuningdek Zarafshon, Sirdaryo, Amudaryo uzanlari va qadimiy

kanallar yoqalaridagi antik va ilk o’rta asrlar shaharlari aglomiratsiyasining shakllanishiga

bevosita ta’sir kursatdi. Shu tufayli kuchli tabiiy, geografik, siyosiy, iqtisodiy, madaniy

omillar tufayli yuzaga kelgan O’rta Osiyo urbanizatsion jarayoni Aleksandr Makedonskiy,

Dariy Qutayba, Chingizxon, Kaufmanlar tomonidan amalga oshirilgan

vayronagarchiliklarga qaramasdan, ma’lum me’morchilik, uy-joy qurilishi va

shaharsozliklar yadrosi atrofida qaytadan rivojlanaverdi.

Demak, O’zbekistonda shaharsozlik tarixida o’rta asrlardayoq uy-joy va shaharlarni

hamda injener-texnik tizimlarni loyihalash amaliyoti mavjud bo’lgan. Bunga misol qilib

Хiva, Buxoro va muqaddas shahar hisoblanish “Samarqand”da bunyod etilgan qadimiy

me’moriy obidalarni olish mumkin.O’zbekiston Respublikasi mustaqillik sharofati bilan o’z taraqqiyotining yangi

davriga kirdi. Хalqimiz o’zining boy tarixiy, madaniy va ma’naviy merosiga ega bo’ldi.

Ming-ming yiliik me’morchilik va shaharsozlik tariximizni, hattoki borib ko’rish

ta’qiqlangan arxitekturaviy yodgorliklarni nafaqat ziyorat qilishga, balki ularni

o’rganishga va restavratsiya qilishga ham keng imkoniyatlar yaratildi.

Vatanimizdagi arxeologik va tarixiy me’moriy obidalarga jonkuyarlik, shaharlar

qiyofasini zamonaviy shaharsozlik, hamda me’morchilik andozalari asosida yangilash

harakatlari boshlandi.

Arxitektura fani hamma vaqt ijtimoiy, siyosiy va g’oyaviy omillarni hisobga olgan,

ularga mos holda rivojlangan. Muhandis quruvchilar arxitekturaning, asosan texnik

masalalari bilan ish ko’rib, konstruksiyalar va qurilish usullarini o’ziga jo etgan estetik

imkoniyatlarini yaqqol tasavvur qilishlari kerak bo’ladi. Bu jihatdan qaraganda,

arxitektura tarixiy tajribasi nafaqat keng ma’lumotlar beradi, shuningdek, u muammoni

nazariy o’ylashga o’rgatadi, konstruksiyalar va badiiy shakllarning o’zaro bog’liqligiga

oid ko’p qirrali nazariy masalalarni hal qilishga yordam beradi.

Hozirgi paytda Respublikamizda katta quvvatli qurilish industriyasi mavjud. Deyarli

har bir shaharda yig’ma temirbeton konstruksiyalari ishlab chiqaradigan zavodlar, uysozlik

va qurilish materiallari kombinatlari ishlab turibdi. Bu esa ommaviy qurilishda yirik

o’lchamli konstruksiyalardan foydalanish asosiy yo’nalish ekanligini ko’rsatadi.

Qurilayotgan uy-joy binolarining deyarli 60 foizi yirik paneli uylarga to’g’ri keladi.

Respublikamizning barcha shahar va qishloqlarida ko’plab zamonaviy ishlab

chikarish korxonalari, turar-joy binolari, madaniy – maishiy inshootlar, maktab, akademik

litsey va kollej, bolalar uchun sport maskanlari ishga tushirildi.

Zamonaviy materiallar va konstruksiyalar asosida, milliylikni o’zida jo etgan,

umumiylik bilan uyg’unlashgan ko’plab turar-joy, jamoat hamda sanoat binolari va

inshootlari qurildi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish yo’lida

mamlakatimizda yuksak me’morchilik san’ati darajasida akademik litseylar, kasb-hunar

kollejlari, maktablar, sport inshootlari, zamonaviy tibbiyot rnuassasalari, yangicha Bugungi kun quruvchisi o’z ish amaliyotida ikki bir-biriga yaqin bo’lgan tushuncha

bilan to’qnashadi: arxitektura va qurilish. Shartli ravishda shunday qabul qilish mumkitnki

“arxitektura” so’zi bino va inshootlarni loyihalash va qurilish ishlariga tegishli bo’lgan

barcha savollarni, “qurilish” so’zi esa bino va inshootlarga tegishli bo’lgan texnik

yechimlarni amalga oshirish va ularni barpo etish ishlarni qamrab oladi. Yuqoridagilardan

tashqari qurilish texnikasi termini ham mavjudki, ushbu termin juda ham katta manoni

o’z ichiga qamrab olib bino va inshootlar qurilishini amalga oshirish uchun talab

etiladigan turli xil katta va kichik mashina va mexanizmlar, uskunalar va jixozlardan tortib

qurilish maxsulotlarini qazib olish, qayta ishlash, tabiiy va suniy qurilish materiallarini

tayyorlash hamda bino inshootlarni barpo etishgacha bo’lgan jarayonni o’z ichiga oladi.

Uy-joy masalasi, har bir oilani alohida uy-joy bilan ta’minlash, ijtimoiy-iqtisodiy

tuzimidan qatiy nazar, har qanday jamiyat uchun dolzarb muammodir. Uning qanday

hal qilinganligiga qarab jamiyatning insonparvarlik darajasi to’g’risida fikr yuritiladi,

baho beriladi.

O’zbekistonda ommaviy uy-joy qurilishi - binolarni uysozlik kombinatlarida

tayyorlangan yig’ma elementlardan industrial usullar bilan qurishga asoslangan.

Qurilayotgan uylarning deyarli ikkitadan bittasi yig’ma yirik elementlardan qurilmokda. Yig’ma uysozlik bilan bir qatorda yengil betondan monolit turar-joy

binolari qurilishigaham asta-sekin yo’l ochib berilyapti. Тoshkent shahrida sirg’aluvchi

qolipda bir necha ko’p qavatli turar-joy binosi qurilib ishga tushirildi, Samarqandda

mehmonxona binosi qurilib foydalanishga topshirildi. Kam qavatli uy-joy qurilishida

mayda elementlardan va mahalliy materiallardan keng foydalanilmoqda.

Respublikamizda ommaviy quriladigan turar-joy binolarini tasdiqlangan me’yoriy

hujjatlar asosida loyihalashtiriladi. Bu me’yorlar uy-joy qurilishi va uy-joylarni

ekspluatatsiya qilish sohalaridagi sotsiologik, funksional, me’moriy, texnik va boshqa

omillarni hisobga olgan holda o’tkazilgan ilmiy-tadqiqotlar natijalariga asoslanadi.

Shu me’yorlar asosida mamlakatimiz tabiiy-iqlim sharoitini, aholining demografik

tarkibini va turmush tarzini to’la hisobga olgan loyihalar yaratilishini hayotning o’zi

taqazo qilmoqda.

Yirik va katta shaharlarda ommaviy uy-joy qurilishi yirik komplekslar

ko’rinishida, ya’ni mikrorayon, turar-joy rayoni ko’rinishida amalga oshirilmoqda.

Ma’lumki, turar-joy binolari vazifasiga, qavatlar soniga, hajmiy-plan yechimiga

ko’ra turlarga bo’linadi va har bir turdagi binolarning o’z qo’llanish sohasi bor.

Vazifasiga ko’ra turar-joy binolarini quyidagi turlarga bo’lish mumkin: kvartirali

uylar, yotoqxonalar, mehmonxonalar va qariyalar uylari. Respublikamizda

qurilayotgan turar-joy binolarining deyarli 90 % ga yaqini alohida oilalar joylashishiga

mo’ljallangan kvartirali uylardir. Qolgan qismini esa, ishchilar yoki talabalar uchun

yotokxonalar, musofirlar uchun mehmonxonalar, qarovchisiz nogiron va qariyalar

uchun inter-natlar tashkil qiladi.

Qavatlar soni bo’yicha turar-joy binolarini kam qavatli (1-2 qavatli), o’rtacha

qavatli (3-5 qavatli), ko’p qavatli (6-10 qavatli), baland (25 qavatgacha) va osmon

o’par (25 qavatdan ortiq) binolarga bo’lish mumkin.

Qishloqlarda va uncha katta bo’lmagan shaharchalar (posyolkalar) da asosan

bir, ikki

qavatli, bir, ikki kvartirali turar-joy binolari

quriladi.

Loyihalashtirilayotganda ulardai tomorqa uchastkalari bo’lishi nazarda tutiladi.

Keyingi paytlarda qishloklarda ham 3-4 qavatli ko’p kvartirali uylar qurilmokda.

Ularda markaziy isitish sistemasi suv, gaz ta’minoti ko’zda tutilgan.

Shaharlarda ommaviy tartibda, asosan, ko’p qavatli va ayniqsa yirik

shaharlarda, baland turar-joy binolari qurilmokda. Chunki yirik sha harlarda baland

turar-joy binolari qurilishi iqtisodiy jihatdan birmuncha afzalliklarga ega. Bunda

qurilish hududi qisqaradi, aholi zichligi ortadi, transport yo’li kamayadi va h.k.

Тurar-joy binolari mukammallik (kapitallik) bo’yicha 4 klassga bo’linadi. I

klassga balandigi 10 va undan ziyod qavatli turar-joy binolari kiradi. Ularning

asosiy konstruksiyalarining olovbardoshlik va uzoqqa chidamlilik darajasi I darajadan

past bo’lmasligi kerak. II klassga balandligi 6-9 qavatli turar-joy binolari kiradi.

Bunda asosiy konstruksiyalarning olovbardoshlik va uzoqqa chidamlilik darajasi II

darajadan past bo’lmasligi kerak. III klassga balandligi 3-5 qavatli turar-joy

binolari kiradi. Bunday binolar asosiy konstruksiyalarining uzoqqa chidamlilik darajasi

II darajadan, olovbardoshligi esa III darajadan past bo’lmasligi talab qilinadi. IY

klassga balandligi 2 qavatdan ko’p bo’lmagan turar-joy binolari kiradi. Bunda asosiy

konstruksiyalar uzoqqa chidamlilik bo’yicha III darajali bo’lishiga ruxsat beriladi,

konstruksiyalarga olovbardoshlik talablari quyilmaydi.Тurar-joy binolarini loyihalashdagi asosiy vazifa - hozirgi zamon kishilarining

funksional,fiziologik va estetik ehtiyojlariga muvofiq keluvchi, kun kechirish uchun hayoti

muhitni yaratishdir.

Тurar-joy binolariga qo’yiladigan asosiy funksional talablarga quyidagilardan iborat:

- bino quriladigan hudud aholisining demografik tarkibini hisobga olgan holda uy-joy

maydoni bilan ta’minlashning zamonaviy me’yorlariga muvofiq ravishda aholini

joylashtirish uchun har tomonlama qulayshart-sharoitlar yaratish;

-uydagi xonalarning asosiy funksional guruhlarini aniqlash va ularda kechadigan

hayotiy jarayonlarga muvofiq keladigan o’zaro bog’liqlikni talablar darajasida ta’minlash;

-istiqomat qiluvchilarning mehnat faoliyati va kasb-korini, aholining turmush

tarzining o’ziga xos tomonlarini, tabiiy iqlim sharoitining aholi turmush tarziga ta’sirini

hisobga olish;

-har bir oilani alohida kvartira bilan ta’minlash prinsipiga amal qilish.

Hozirgacha aholini kvartiralarga joylashtirishda K=N va K=N-1 formulalardan

foydalanib kelindi (bu yerda K - kvartiradagi yashash xonalari soni, N - shu kvartiraga

joylashadigan oiladagi kishilar soni. O’zbekiston aholisining turmush tarzini hisobga

olsak, yuqoridagi prinsiplarda oilalarni kvartiralarga joylashtirish unchalik maqsadga

muvofiq emaslini takidlash mumkin. Shuning uchun K=N+1 formula asosida amalga

oshirilgani ma’qul hisoblanadi.

Kvartiralardagi xonalarni 2 ta funksional guruhga ajratish mumkin. 1-guruhga taaluqli

xonalar dam olish, uyqu, ijodiy mashg’ulotlar uchun mo’ljallangan bo’lib, 2-guruhga

xujalik ishlari, muloqat, mehmon kutish uchun mo’ljallangan xonalar kiradi. 1-guruh

xonalari kvartiraning tinchroq qismida joylashgani ma’qul.

2BINO VA INSHOOTLAR HAQIDA UMUMIY MA’LUMOTLAR.

REJA :

1. Bino va inshootlar haqida umumiy malumotlar.

2. Bino va inshootlarning umumiy klassifikatsiyasi.

3. Bino va inshootlarga qo’yiladigan umumiy talablar.

4 Bino va inshootlarni loyihalashda funksional va texnologik jarayonlar.

Тayanch so’zlar: bino, inshoot, fuqaro binolari, sanoat binolari, funksional talablar,

texnik talablar, me’moriy-badiiy talablar, iqtisodiy talablar.

Bino va inshootlar haqida umumiy malumotlar. Hozirgi kun qurilish amaliyotida

“bino ” va “inshoot” tushunchalari mavjuddir.

Inson faoliyatining xar qanday jabhalari uchun mo’ljallangan va yer ustida barpo

etilgan bo’lib ichki hajmlarga ega bo’lgan qurilmalarga bino deb ataladi. (M: ТJB, jamoat

binolari, sanoat binolari va h.k.).

Inson tomonidan o’zining moddiy va manaviy manfaatlarini qondirish maqsadida

suniy ravishda yaratilgan har kanday qurilma inshoot deb ataladi. Ushbu tariflardan

ko’rinib turibdiki bino va inshoot tushunchalari bir biri bilan ajralmas va doimo

hamohangdir. Bir so’z bilan aytganda inshoot tushunchasi bino tushunchasini ham o’ziga

qamrab oladi, lekin inshootlar hamma vaqt muhandislik ishlarini amalga oshirish uchun

mo’ljallanadi.

Qolgan turdagi barcha texnik maqsadlar uchun mo’ljallangan inshootlarni

muhandislik inshootlari deb qarash qabul qilingan (M: televizion machtasi, tutun trubasi,

rezervuar, ko’prik va x.k.). Har qanday loyihalanadigan va quriladigan binolar o’zaro bir

biriga bog’liq bo’lgan va bir birini to’ldiradigan quyidagi qism va elementlardan tashkil

topadi , yani:

1.

Binoni butun hajmi bo’yicha bo’laklarga bo’luvchi hajmiy rejalash

elementlari (qavat, alohida xonalar, binoning uzunligi bo’yicha aloxida hajmlarga

bo’luvchi devorlar, binoni baoandligi bo’yicha hajmlarga ajratuvchi orayopmalar va x.k.).

2.

Binoning strukturasini aniqlovchi konstruktiv elementlar ( poydevor, devor,

oraliq devor, tom va x.k.).

3.

Binoning hajmiga nisbatan anchayin kichik sanalgan qurilish materiallari va

buyumlari.

Bino va inshootlarning umumiy klassifikatsiyasi. Yuqorida aytib o’tilganidek

inson faoliyatining har qanday jabhalari uchun mo’ljallanib yer ustida qurilgan va ichki

ichki hajmlarga ega bo’lgan qurilma bino deb ataladi. Inson tomonidan o’zining moddiy

va manaviy manfaatlarini qondirish maqsadida yaratilgan suniy qurilma esa inshoot deb

ataladi.

Har qanday loyihalanadigan va qurilishi amalga oshiriladigan bino va inshootlar

quyidagi belgilariga qarab klassifikatsiyalanadi:

- funksional mo’ljallanishiga karab ;

- shahar miqyosida tutgan o’rniga qarab ;- hajmiy-tarxiy yechimlarida konstruktiv tizimlariga qarab;

- hajmiy-tarxiy yechimlarida qavatlar soniga qarab;

- yuk ko’taruv transport vositalarining mavjudligiga karab;

- tomlarining konstruktiv yechimlari, texnologik jarayonni tashkil etilishi va binodagi

kommunikatsion qurilmalarning loyixalanishiga karab;

- tomdan suvning oqishiga karab.

Funksional mo’ljallanishiga karab binolar ikki turga ajratiladi:

- Fuqaro binolari.

- Sanoat binolari.

Binolarda bo’lib o’tadigan funkionlar jarayonlarning kechishidan kelib chiqqan holda

fuqaro binolari o’z navbatida ikki guruxga ajratiladi: turar-joy binolari va jamoat binolari.

Ishlab chiqariladigan maxsulot turlari va binolarda bo’lib o’tadigan texnologik

jarayonlardan kelib chiqqan holda sanoat binolari ham ikki turga ajratiladi: sanoat ishlab

chiqarish binolari va qishloq xo’jalik ishlab chiqarish binolari.

Binolarning shahar miqyosida tutgan o’rniga karab quyidagi turlarga ajratiladi:

- umumshahar miqyosida xizmat ko’rsatuvchi;

- tuman miqyosida xizmat ko’rsatuvchi;

- mitti tumanlar miqyosida xizmat ko’rsatuvchi.

Hajmiy-tarxiy yechimlarda konstruktiv tizimlariga qarab quyidagi turlarga ajratiladi:

- karkassiz konstruktiv tizimli;

- karkasli konstruktiv tizimli;

- hajmiy blok konstruktiv tizimli;

- stvolli konstruktiv tizimli;

- qobiqli konstruktiv tizimli.

Hajmiy-tarxiy yechimlarda qavatlar soniga qarab quyidagi turlarga ajratiladi:

- bir qavatli;

- kam qavatli;

- ko’p qavatli;

- yuqori qavatli;

- o’ta yuqori qavatli;

- osmono’par binolar.

Barcha turdagi binolar hajmiy tarxiy loyihalashda funksional talablardan kelib

chiqib ikki turga ajratiladi:

-

maxsus (bir funksiyali);

-

universial ( ko’p funksiyali).

Maxsus (bir funksiyali) binolarni loyihalashda alohida xizmatlar ko’rsatish uchun

mo’ljallangan muassasalarni alohida loyihalangan bitta binoda bloklashtirish usuli orqali

loyihalash maqsadga muvofiq keladi. (M: o’quv yurtlarini , bog’cha - yaslilarni, tibbiyot

mussasalarini va x.k. ).

Universial ( ko’p funksiyali) binolar ko’p hollarda savdo-xizmat ko’rsatish, madaniyoqartuv va boshqa muassasalar binolari uchun xos sanaladi. M: katta sport zalini qisqa

muddatda konsert o’tkazish uchun moslash yoki rekonstruksiya qilish, savdo zallarini

vistavka zallariga aylantirish va x.k. lar.Barcha turdagi binolar tomlarining konstruktiv yechimlari texnologik jarayonni

tashkil etilishiga va binodagi kommunikatsion qurilmalarning loyixalanishiga karab

quyidagi turlarga ajratiladi:

- chordoqli yoki chordoqsiz;

- issiqlik saqlovchi qatlamga ega bo’lgan (uteplennыe) yoki issiqlik saqlovchi

qatlamga ega bo’lmagan (neuteplyonnыe);

-fonar qurilmali (yorug’lik fonarli, shamollatuvchi, yorug’lik- shamollatuvchi ) yoki

fonarsiz;

-tomdan suvning oqishiga karab: uyushtirilgan yoki uyushtirilmagan tarzda suv

oquvchi.

Yuk ko’taruv transport vositalarining mavjudligiga karab:

- yuk kutaruv transport vositalariga ega bo’lgan;

- yuk ko’taruv transport vositalariga ega bo’lmagan.

Barcha turdagi binolar eksplutatsion talablardan kelib chiqqan holda sinflarga

ajratiladi.

Bino sinfi to’g’risidagi tushuncha ularning mo’ljallanishi, tutgan o’rni va ularga

qo’yiladigan talablardan kelib chiqib aniqlanadi. Har bir binoning sinfi, uning xalq

xo’jaligi va shaxarsozlikda tutgan o’rni, binoning mustaxkamligini taminlovchi asosiy yuk

ko’taruv konstruksiyalarining yong’inbardoshlilik va uzoq xizmat qilish muddati

darajasidan kelib chiqqan holda aniqlanadi.

Bino va inshootlarni loyihalash va qurilish ishlarini amalga oshirishda

yong’inbardoshlilik talablari quyidagilardan kelib aniqlanadi.

Qurilish maxsulotlari, konstruksiyalari, binolar, ularning element va qismlarining

yong’in-texnik klassifikatsiyasi ikki qismga ajratib o’rganiladi:

- yong’in xavfsizligi - qurilish maxsulotlari, konstruksiyalari, binolar, ularning

element va qismlarining yong’inning paydo bo’lish va rivojlanishiga asos bo’luvchi

xususiyatlaridan kelib chiqib aniqlanadi.

- yong’inbardoshlilik - qurilish maxsulotlari, konstruksiyalari, binolar, ularning

element va qismlarining yong’inga qarshilik ko’rsatish va yong’inni atrofga yoyiltirmaslik

xususiyatlaridan kelib chiqib aniqlanadi.

Bino va inshootlarda yong’in-texnik klassifikatsiyasini tuzishdan maqsad bino

konstruksiyalariga, binoga, uning element va qismlariga yong’in bardoshlilik va yong’in

xavfsizligi talablarini qo’yish uchun zarurdir.

Bino va inshootlarni loyihalash ishlarini amalga oshirishda qurilish

konstruksiyalariga yong’in xavfsizligi va yong’inbardoshlilik talablari qo’yiladi.

Konstruksiyalarga qo’yiladigan yong’inbardoshlilik talabi yong’inbardoshlilik darajasi

bilan, yong’in xavfsizligi talabi esa yong’in xavfsizligi sinfi bilan aniqlanadi.

Qurilish maxsulotlari, konstruksiyalari va buyumlariga qo’yiladigan yong’in

xavfsizligi talablari yong’in-texnik xususiyatlar orqali aniqlanib quyidagilarga asoslanadi:

yonuvchanlik, alangalanish, alanganing yuza bo’ylab tarqalishi, tutun hosil bo’lish va

zaxarlilik.

Qurilish maxsulotlari yonish xususiyatlaridan kelib chiqib yonuvchi va yonmovchi

turlarga ajratiladi. Yonuvchi maxsulotlar to’rt guruxga bo’linadi:

G1 - sekin yonuvchi;

G2 - o’rtacha yonuvchi;

G3 - normal yonuvchi;G4 - tez yonuvchi.

Qurilish maxsulotlarining yonuvchanligi va yonuvchanlik guruxi 30244-94. O’zRSТ

bo’yicha aniqlanadi. Yonmovchi maxsulotlar uchun yong’in xavfsizligining boshqa

ko’rsatkichlari aniqlanmaydi va meyorlanmaydi.

Qurilish maxsulotlari, konstruksiyalari va buyumlariga qo’yiladigan

yong’inbardoshlilik darajasi ularga tasir etuvchi yong’inning bir yoki bir necha marta tasir

etishi va tegishli konstruksiyaning chegaraviy holatidan kelib chiqib minutlarda

hisoblanadi va quyidagicha belgilanadi, yani:

- konstruksiya yuk ko’tarish qobiliyatining yo’qotilishi

- R

- konstruksiyaning butunlay yo’qotilishi (yonib ketishi)

- E

- konstruksiyaning issiqlik saqlash xususiyatini yo’qotilishi

- I

Qurilish konstruksiyalarining yong’inbardoshlik darajasi 30247-94. O’zRSТ bo’yicha

aniqlanadi. Bunda derazalarning yong’inbardoshlilik darajasi konstruksiyaning butunlay

yo’qotilishi (yonib ketishi)ni xarakterlovchi (E)ning boshlanishi bilan aniqlanadi.

Yong’in xavfsizligi bo’yicha qurilish maxsulotlari, konstruksiyalari va buyumlari

to’rt sinfga ajratiladi:

KO – yong’inga xavfli bo’lmagan;

K1 – kam yong’in xavfli;

K2 – o’rtacha yong’in xafli;

K3 – yong’inga xavfli.

Qurilish konstruksiyalarining yong’in xavfsizligi bo’yicha sinfi 30403-96 O’z DSТ

bo’yicha aniqlanadi.

Bino va inshootlar yoki binolarning qismlari, xonalari yoki xonalar guruxi ularda

bo’lib o’tadigan funksional jarayonlarning borishi, xonalarning yonma-yon joylashishi,

xonalarda funksional jarayonlarda ishtirok etuvchilarning soni, yoshi, yong’in paytida

ularga tasir etkachi xavf va boshqalardan kelib chiqib funksional yong’in xavfsizligi

bo’yicha quyidagi sinflarga ajratiladi:

F1 - shaxslarning doimiy yoki vaqtinchalik bo’lishlari uchun mo’ljallangan va uxlab

dam olish xonalariga ega bo’lgan binolar (barcha turdagi turar-joy binolari, dam olish

korpuslari, bolalar uchun mo’ljallangan binolar, maktab-internatlar, kasalxonalar va x.k.

lar).

F2 - odamlarining ommaviy holda bo’lishlari uchun mo’ljallangan binolar (kinoteatr,

teatr, sirk, konsert zallari, muzeylar , vistavka pavilionlari va x.k. lar).

F3 – xalqqa xizmat ko’rsatish muassasalari binolari (savdo, umumovqatlanish

muassaslari binolari, avtovokzallar, temir yo’l vokzallari, aeroportlar, poliklinikalar,

ambulatoriyalar, sport-sog’lomlashtirish muassalari binolari va x.k. lar).

F4 – sutkaning malum bir davrida maxalliy sharoitlarga ko’nikkan va binoda doimiy

ravishda funksional jarayonlarda ishtirok etuvchi shaxslar uchun mo’ljallangan binolar

(maktablar, o’rta maxsu o’quv muassalari, oliy o’quv yurtlari, ilmiy va loyihalash

institutlari, mamuriy binolar va x.k. lar

F5 – turli ishlab chiqarish jarayonlari va omborxonalar uchun mo’ljallangan binolar

(ishlab chiqarish binolari, laboratoriyalar, ustaxonalar, avtomobillar turish joylari, qishloq

xo’jalik binolari, omborxonalar va x.k. lar).

Uzoq muddatli xizmat kilish qilish buyicha binolar to’rt sinfga ajratiladi: - I- sinfga

kiritiluvchi binolar 100 yildan ziyod, II- sinfga kiritiluvchi binolar 50-100 yil, III- sinfga kiritiluvchi binolar 20-50 yil, IV-darajaga kiritiluvchi binolar xizmat qilish muddati 5-20

yil belgilanadi.

- uzoq muddatli xizmat kilish qilish buyicha I-sinf binolar turkumiga yirik jamoat

binolari (teatrlar, muzeylar, mamuriy binolar va x.k. lar), balandligi 9 qavatdan yuqori

bo’lgan turar – joy binolari kiritiladi. I-sinf binolar turkumiga mansub bo’lgan binolar,

har qanday qavatlar soniga ega bo’lgan taqdirda ham asosiy yuk ko’taruv

konstrukiyalarining uzoq xizmat qilish va yong’inbardoshlilik darajasi bo’yicha Idarajadan kam bo’lmasligi lozim.

- uzoq muddatli xizmat kilish qilish buyicha II-sinf binolar turkumiga asosiy

hollarda namunaviy loyihalar asosida ommaviy tarzda quriladigan jamoat binolari

(maktablar, kasalxonalar, maktabgacha talim muassasalari, umumiy ovqatlanish , savdo

muassasalari va x.k.lar) hamda qavatlar soni 9 tadan kam bo’lgan turar – joy binolari

kiritiladi. II-sinf binolar turkumiga mansub bo’lgan har qanday binolar asosiy yuk

ko’taruv konstrukiyalarining uzoq xizmat qilish va yong’inbardoshlilik darajasi bo’yicha

II-darajadan kam bo’lmasligi lozim.

- uzoq muddatli xizmat kilish qilish buyicha III-sinf binolar turkumiga juda katta

sig’imlarga ega bo’lmagan uzoq xizmat qilish bo’yicha II-sinfga va olovgabardoshlilik

bo’yicha III-sinfga mansub bo’lgan asosiy yuk ko’taruv konstruksiyalariga ega bo’lgan

balandligi 5 qavatdan ortiq bo’lmagan turar-joy binolari, qishloq axoli yashash

punktlaridagi jamoat binolari kiritiladi.

- uzoq muddatli xizmat kilish qilish buyicha IV-sinf binolar turkumiga esa kam

qavatli turar-joy binolari va vaqtinchalik jamoat binolari kiritilib, ushbu turdagi binolar

asosiy yuk ko’taruv konstrukiyalarining uzoq xizmat qilish bo’yicha darajasi III-darajadan

kam bo’lmasligi lozim, yong’inbardoshlilik bo’yicha daraja esa ular uchun o’rnatilmaydi.

Bino va inshootlarga qo’yiladigan umumiy talablar. Har qanday loyihalanadigan

va quriladigan bino va inshootlar quyida keltiriladigan talablarga javob bermog’i shart:

- funksional talablar- yani, loyihalanadigan va quriladigan bino va inshootlar

to’lig’icha mo’ljallangan talablar (yashash, dam olish, xordiq chiqarish va x.k.).

- me’moriy-badiiy talablar- yani, loyihalanadigan va quriladigan bino va

inshootlar o’zining tashqi va ichki ko’rinishi bilan jamiyatda yashovchi shaxslarga

ulug’vor va salobatli ko’rinib ularning baxru dillarini ochmog’i lozimdir. Binoning

memoriy-badiiy talablari uning go’zallik darajasi va salobati bilan aniqlanadi va ushbu

talablarni bajarish uchun estetik did va sifat, sanat yuqori darajadagi zamonaviy memoriy

badiiy uslublardan foydalaniladi.

- iqtisodiy talablar - yani, loyihalanadigan va quriladigan bino va inshootlar mexnat

sarfi va uning qurilishi uchun sarflanadigan mablag’lar xarajatlari xamda kelajak

eksplutatsiyasida iqtisodiy va kamxarjlilik talablarga javob bermog’i shart. Bino iqtisodiy

talablarga javob bermog’i uchun uning shakli va o’lchamlari, unda qo’llaniladigan

konstruksiya va qurilish buyumlari hamda jixozlari asoslangan tarzda tanlab olingan va

mexnat sarfi aniq ifodalangan bo’lmog’i shart.

- texnik talablar- yani, loyihalanadigan va quriladigan bino va inshootlar

mustaxkamlik, olovbardoshlilik, uzoq xizmat qilish, yillar o’tishi mobaynida normal

ekspluatatsion sharoitlarni saqlash, qisqa qilib aytganda unda yashovchi va faoliyat

ko’rsatuvchi insonlarni tashqi tasirlardan saqlamog’i lozimdir.

Bino va inshootlarga bo’lgan texnik talablar ular konstruksiyalarining yechimlari

orqali aniqlanib, har qanday bino va inshootlarga ta’sir etuvchi tashqi tasirlar orqali aniqlanadi va ushbu tasirlar o’z navbatida ikki guruhga, kuch bilan tasir etuvchi va kuch

bilan tasir etmovchi tasirlarga ajratiladi.

Kuch bilan tasir etuvchi tasirlarga binoning o’z konstruksiyalarining, undagi

mebellar va jixozlarning og’irligi (doimiy), qor, shamol va odamlarnig og’irligi

(vaqtnchalik) hamda aloxida (seysmik yuklar, turli xil avariyalar natijasidagi yuk va

yuklanishlar va x.k) yolar kiritiladi.

Kuch bilan tasir etmovchi (nesilovыe) tasirlarga esa xavo xarakati, quyosh tasiri,

atmosferaviy va tempiraturaviy o’zgarishlar tasiri, biologik va turli xil shovqinlar tasirlari,

tuproq namligining vaqt o’tishi bilan konstruksiyalarga tasiri va x.k. lar kiritiladi.

Qavatlar soniga qarab binolar bir qavatli va ko’p qavatli xolatda loyixalanadi va

quriladi. Fuqaro binolari qurilishida binolar bir qavatli, kam qavatli (2-3 qavatli), ko’p

qavatli (4-9 qavatli), yuqori qavatli (9-16 qavatli), o’ta yuqori qavatli (16 qavatdan ziyod)

tarzda loyihalanadi. Joylashishiga qarab qavatlar yer ostida, yer ustida, sokol va mansard(

yoki chordoq) tarzida loyixalanadi.

Qurilishiga qarab bino va inshootlar namunaviy (tipovoy) loyixalar asosida qurilishi

amalga oshiriladigan va aloxida takrorlanmovchi maxsus loyixalarga ega binolarga

ajratiladi.
3-MA’RUZA

MAVZUSI: Qurilishni industrlashtirish.

Reja:

1. Qurilishni unifikatsiyalash, tiplashtirish va standartlashtirish.

2. Yagona modul sistemasi.

3. Qurilish hujjatlarining tarkibi

4. Ishlab chiqish bosqichlari.

Тayanch iboralar: Nominal o’lcham, konstruktiv o’lcham, xaqiqiy o’lcham,

unifikatsiyalash, tiplashtirish va standartlashtirish.

Qurilishni rivojlantirishning asosiy yo’llaridan biri qurilishni industrlashtirish

hisoblanadi. Bu degan so’z qurilish korxonalarini tubdan o’zgartirish, maksimal

tayyor yirik konstruksiyalar va ularning elementlari hamda bloklarini mexanizatsiya

yordamida uzluksiz jarayonda yig’ish va montaj qilish demakdir. Ixtisoslashgan

zavodlarda tayyorlangan bunday konstruksiyalar yig’ma konstruksiyalar deb ataladi.

Bu konstruksiyalarni tayyorlash va montaj ishlarini mexanizatsiyalash qurilishda,

mehnat sarfini kamaytirishga, qurilish muddatlarini qisqartirishga, sifatini oshirishga,

narxini pasaytirishga hamda materiallarni tejashga olib keladi. Qurilishni

industrlashtirishning asosiy belgilaridan biri qurilish-montaj ishlarini kompleks

mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish, ularda ishlatiladigan konstruksiyalarni esa

yirik temir beton buyumlari zavodlarida, uy-joy qurilish kombinatlarida maksimal

yig’ma holda ko’plab ishlab chiqarilishidir. Yig’ma konstruksiyalarni har xil

materiallardan ishlab chiqarish mumkin. Hozir zavodlarda yig’ma konstruksiyalar

ko’pincha temir-betondan ishlab chiqariladi.

Qurilish praktikasida katta o’lchamli po’lat konstruksiyalar bilan birgalikda

yengil metall qotishma va plastmassadan ishlangan yig’ma konstruksiyalar tobora

ko’proq ishlatilmoqda. Yig’ma elementlarni ishlab chiqarish vaqtida buyumlarning

turlarini kamaytirish texnik va iqtisodiy jihatdan juda muhim xisoblanadi. Bunga

erishish uchun ularni bir xillash, tiplarga ajratish va standartlash talab qilinadi. Bir

xillash (unifikatsiya) deganda turli xil yig’ma konstruksiyalardagi detallarning

o’lchamlarini bir xillashtirish tushuniladi: bunda ularni tayyorlash texnologiyasi

ancha soddalashadi, montaj ishlari tezlashadi. Qurilish konstruksiyalarini bir xillash

binoning hajmiy planlashtirish parametrlari: qavatlarning balandligi, prolyotlar

o’lchamlarining turli-tumanligini kamaytirishga hamda konstruksiyaga ta’sir etadigan

hisobiy yuklar (nagruzka)ni unifikatsiyalashga asoslangan. Bir xil shakldagi

konstruksiyalarni har xil maqsadlarga mo’ljallangan binolarda ishlatilishi mumkin,

ya’ni bunday holda konstruksiyalar bir-birlarining o’rnida ishlatilib, ularning universalligi ta’minlanadi. O’rnini almashtirish deganda biror elementni bino

parametrlarini o’zgartirmasdan boshqa o’lchamga ega bo’lagan detall bilan

almashtirish tushuniladi, masalan, kengligi 3000mm bo’lgan tom yopma plitalari

o’rniga eni 1500mm plitalardan ikkitasini ishlatish va h.k. bitta konstruksiya

elementini tipi va katta-kichikligi bo’yicha har xil ko’rinishdagi binolarda ishlatish

mumkinligi elementning universalligi deyiladi. Тiplarga ajratish qurilishda ko’p

marta foydalanishga yaraydigan ayrim konstruksiyalarning iqtisodiy jihatdan eng

samarali yechimini topish va tanlashdan iborat. Тiplarga ajratish qurilish

konstruksiyalarining tip-o’lchamlarini, hamda binolarning tiplari sonini kamaytirish

imkoniyatini vujudga keltirish bilan birga qurilish ishlarini osonlashtiradi va

arzonlashtiradi. Loyiha tashkilotlari tomonidan taklif etilgan va qurilish amaliyotida

tekshirib ko’rilgan tipovoy detallar va konstruksiyalar standartlashtiriladi (namuna).

Standartlash qurilish konsturksiyalari va buyumlarini bir xillash hamda tiplarga

ajratishning eng so’nggi bosqichidir. Standartlashtirilgan qurilish elementlari detallar

va konstruksiyalar uchun ma’lum bir shaklga, o’lchamlarga, sifatlarga ega bo’lib,

ularni tayyorlashda muayyan texnik talab va shartlarga qat’iy rioya qilinadi.

Binolar loyihasini yaratishda standartlashtirilgan va kataloglarga kiritilgan,

buyum va detallar qo’llanadi. Ko’plab quriladigan byuinolarda ishlatiladigan yig’ma

buyumlarning tiplari sonini kamaytirish maqsadida detallarning yagona sortmenti

ishlab chiqarilgan. Qurilish detallarining yagona sortamentni joriy etish buyumlarni

ko’plab ishlab chiqarish texnologiyasini yaxshilashga, ularning sifatini oshirishga va

tannarxini pasaytirishga yordam beradi.

Yagona modul sistemasi. Binoning hajmiy-planlashtirish parametrlarini,

konstruksiya va qurilish buyumlari o’lchamlarini bir xillash (unifikatsiya) yagona

modul sistemasi (YeMS) asosida amalga oshiriladi. Qurilishda asosiy modul (m) deb

100mm li o’lcham qabul qilingan. Bino va yig’ma konstruksiyalarning o’lchamlari

karrali 100mm bilan belgilanadi. Modullar yiriklashtirilgan va maydalangan bo’lishi

mumkin. Yirik konstruksiya va detallarning o’lchamlari hamda binoning hajmiy

planlashtirish yechimlari yiriklashtirilgan modulda (60m, 30m, 15m... 2m), nisbatan

kichik detallar o’lchamlari esa maydalangan karrali modulda (12m, 15m, 110m,

1100m) beriladi.

Yagona modul sistemasi yig’ma konstruksiyalar orasidagi tirqish va choklarni

hisobga olgan holda, modul o’lchamlarining uch xilini, ya’ni nominal, konstruktiv va

haqiqiy o’lchamlarni ko’zda tutadi.

Konstruksiyalarning nominal o’lchamlari LH – binoning koordinata o’qlari

oralig’idagi (tirqish va choklarning tegishli qismi bilan birgalikda) masofa.

Konstruktiv o’lcham LK - esa yig’ma elementlarning g loyihada ko’rsatilgan o’lchami

hisoblanib, nominal o’lchamlardan tirqish va choklarning normallashtirilgan

kattaligiga farq qiladi. Haqiqiy o’lcham LF-tayyor konstruksiyaning amaldagi o’lchami yoki qurilgan binoning reja o’qlari orasidagi haqiqiy masofaga teng kattalik

(3-rasm).

3-rasm. Konstruktiv element o’lchamlari: 1 – konstruktiv element; 2 – tirqish;

a)– nominal va konstruktiv o’lchami; b) – amaldagi haqiqiy o’lchami.

Devorlar va karkas ustunlarini koordinata reja o’qlariga bog’lash.

Devorlar va karkas ustunlarini koordinata o’qlari ichki devorlari markazi

bo’ylab, tashqi devorlarda esa devorning ichki qirrasidan 50 yoki 100 mm ga ortib

boruvchi masofada o’tadi. Chetki qatorlarda joylashgan ustunlarda esa reja o’qlari

ularning markazi bo’yicha (o’q bo’yicha bog’lash) yoki konstruktiv elementning

qirrasi bo’ylab (nol nuqtada bog’langan) o’tadi (4 - rasm).

4-rasm. Devorlar va kolonnalarni koordinata

reja o’qlariga bog’lash:

a) ko’tarib turuvchi devorlari bo’ylama turgan

bino;

b) ko’tarib turuvchi devorlari ko’ndalang

turuvchi bino;

v) karkasli bino;

I – 4, A, B, V – binoning koordinata o’qlari.

Konstruktiv yechimlarni texnik-iqtisodiy jihatdan baholash. Loyihalash

jarayonida binoni vazifasiga va texnik talablarga mosligidan tashqari, qurilish

materiallarining sarfi bo’yicha muvofiqligi ham ko’rsatib beriladi. Binolarning

ko’rinishi va konstruktiv yechimlariga ko’ra u yoki bu texnik-iqtisodiy mezonlar

ishlatiladi.

Bunday mezonlardan asosiylari: 1) konstruksiyalarga qo’yilgan talablarga

(texnik, ekspluatatsiya va b.) muvofiqligi; 2) hozirgi zamon talablariga ko’ra ishlab chiqarish metodlari bo’yicha industrlashtirishga monandligi, yig’malik darajasi,

transport bilan olib yurishga mosligi; 3) konstruksiyalar narxi (absolyut va qurilish

narxi); 4) binoning tashkil etuvchi konstruksiyalarni tayyorlashga va o’rnatishga sarf

bo’ladigan mehnat (odam = soat, odam = kun, mashina = smena); elementlarni

o’rnatish, ya’ni yig’ish, montaj qilish yoriqlarni to’ldirish va boshqa ishlarga

sarflanadigan mehnat; 6) biror buyum yoki konstruksiyaning o’lcham birligiga sarf

bo’lgan qurilish materiallari (bitta to’sin yoki 1m3

to’sin uchun sarf bo’lgan

armatura).

Yuqorida sanab o’tilgan texnik-iqtisodiy mezonlar qiymatlari har doim

absolyut yoki nisbiy sonlarda ko’rsatilishi kerak. Shunga asosan bino konstruksiyalari

va konstruktiv yechimlarini baholash ularning ko’rsatkichlari bir birlik yoki 100%

qilib olinadi.

Binolarni loyihalashdan oldin binoning konkret klassi yoki ekspluatatsiya

sharoitlarini hisobga olib, qaysi konstuktiv yechim hamma talablarga javob berishi

aniqlanadi, so’ngra ular texnik-iqtisodiy solishtirilib, ularni ichidan ratsional bo’lgan

yechim tanlab olinadi.

4- MA’RUZA

MAVZUSI: Тurar–joy binolarining hajmiy – tarхiy yechimlari

Reja:

1) Seksiya, koridor va galereya tipidagi binolarda ko’riladigan yong’inga qarshi

tadbirlar.

2) Ko’p qavatli va baland turar-joy binolaridagi yong’inga qarshi tadbirlar.

Тayanch iboralar: Seksiya, koridor, galereya, yonmaydigan devor, olovbardoshlik

chegarasi, evakuatsiya chiqishi, tutun kirmaydigan zina.

Тurar-joy binolari uchun yong’inga qarshi talablarning ahamiyati katta.

Bundan maqsad - yong’in paydo bo’lishining oldini olish, binoda alanga

tarqalishiga yo’l quymaslik, o’t o’chirishni osonlashtirish, yuqori temperatura

ta’siriga asosiy konstruksiyalarning chidamliligini oshirish, yonayotgan binodan

odamlarni xavfsiz va qurbonlarsiz evakuatsiya qilish uchun zarur sharoitlar

yaratishdir.

Binoda alanga tarqalishiga yo’l qo’ymaslik uchun yonmaydigan devorlar

qilinadi va ular orasidagi qavat maydoni chegaralanadi (3-jadval). Bunday

devorlarning olovbardoshlik chegarasi 2,5 soatdan kam bo’lmasligi kerak.

Olovbardoshlik darajasi I, II va III bo’lgan 3 va undan ortiq qavatli turar-joy

binolarida seksiyalar orasidagi devor va pardadevorlarning olovbardoshlik chegarasi

0,75 soat bo’lishi kerak. Kvartiralar orasidagi pardadevorlarda bu ko’rsatkich 0,5 soat

bo’lishi mumkin.

4-jadval.

Olovbardoshlik

darajasi

Qavatlar

soni

Eng katta ruxsat etilgan qavat maydoni,

м 2

yonmaydigan devor

bo’lganda

yonmaydigan devor

bo’lmaganda

I

>10

Cheklanmaydi

2200

II

<10

Cheklanmaydi

2200

III

<5

Cheklanmaydi

1800

IV IIIb

1

2800

1400

IV IIIb

2

2000

1000

IIIa Iva V

1

2000

1000

V

2

1600

800

Favqulodda holatlarda odamlarni xavfsiz evakuatsiya qilish uchun

foydalaniladigan yo’llar (zina joylashgan xona - zinaxona, umumiy koridor,

vestibyul va h.k)ning devorlari va yopmalari yonmaydigan materiallardan bo’lishi

kerak. Barcha kvartiralardan zinaxonalarga yoki unga olib boradigan kori-dorgachiqish mumkin bo’lishi lozim. Bundan tashqari, 6-9 qavatli uylarda seksiyadan

seksiyaga o’tish uchun balkon yoki eni 0,6 m qiyaligi 60° dan ko’p bo’lmagan

tashqi zinaga chiqish ko’zda tutilgan bo’lishi talab qilinadi.

Kvartiraning yoki yotokxonadagi yashash xonasining eshigidan

zinaxonagacha yoki chiqish eshigigacha bo’lgan masofa ham cheklangan (5-

jadval)

5-jadval

Olovbardoshlik

darajasi

Kvartiradan yoki xonadan zinagacha yoki chiqishgacha

bo’lgan eng ko’p masofa, m

Zinalar yoki chiqish eshiklari

orasida bo’lganda

Boshi berk koridor yoki

galereyaga chiqqan holda

I, II

40

25

III

30

20

IIIb, IV

25

15

IIIa, IVa ,V

20

10

Koridor va galereya tipidagi balandligi 9 qavatgacha bo’lgan uylarda,

qavatdagi yashash maydoni 300 m2

dan ortiq bo’lgan hollarda, har bir qavatdan

eng kamida 2 ta zinaga chiqish bo’lishi kerak. Yashash maydoni 300 m2

dan kam

bo’lganda 1 ta zina qilishga ruxsat beriladi. Ammo bu holda koridorning oxirida

umumiy balkon bo’lishi va tashqi zina bo’lishi talab qilinadi.

Balandligi 10 qavatdan ko’p bo’lgan turar-joy binolarida zinaxona tutun

kirmaydigan bo’lishi kerak (11-rasm). Zinaxonalar tabiiy yorug’lik bilan

yoritilgan bo’lishi kerak. Qavatdagi yashash maydoni 300 m2

dan kam bo’lganda

2 ta zinadan 1 tasi tutun kiradigan bo’lishiga ruhsat beriladi.

5- MA’RUZA

MAVZUSI: Loyihalash jarayoni va teхnik –iqtisodiy ko’rsaтkichlari.

Reja:

1)Asosiy, yordamchi va kommunikatsiya xonalari.

2) Planirovka sistemalari.

3) Koordinatsion diagramma va funksional sxema.

Тayanch iboralar: Тayanch iboralari: xona, planirovka sistemalari, funksional

sxema, koordinatsion diagramma.

Loyihalash jarayonida binoni vazifasiga va texnik talablarga mosligidan

tashqari, qurilish materiallarining sarfi bo’yicha muvofiqligi ham ko’rsatib beriladi.

Binolarning ko’rinishi va konstruktiv yechimlariga ko’ra u yoki bu texnik-iqtisodiy

mezonlar ishlatiladi.

Bunday mezonlardan asosiylari: 1) konstruksiyalarga qo’yilgan talablarga

(texnik, ekspluatatsiya va b.) muvofiqligi; 2) hozirgi zamon talablariga ko’ra ishlab

chiqarish metodlari bo’yicha industrlashtirishga monandligi, yig’malik darajasi,

transport bilan olib yurishga mosligi; 3) konstruksiyalar narxi (absolyut va qurilish

narxi); 4) binoning tashkil etuvchi konstruksiyalarni tayyorlashga va o’rnatishga sarf

bo’ladigan mehnat (odam = soat, odam = kun, mashina = smena); elementlarni

o’rnatish, ya’ni yig’ish, montaj qilish yoriqlarni to’ldirish va boshqa ishlarga

sarflanadigan mehnat; 6) biror buyum yoki konstruksiyaning o’lcham birligiga sarf

bo’lgan qurilish materiallari (bitta to’sin yoki 1m3

to’sin uchun sarf bo’lgan

armatura).

Yuqorida sanab o’tilgan texnik-iqtisodiy mezonlar qiymatlari har doim

absolyut yoki nisbiy sonlarda ko’rsatilishi kerak. Shunga asosan bino konstruksiyalari

va konstruktiv yechimlarini baholash ularning ko’rsatkichlari bir birlik yoki 100%

qilib olinadi.

Binolarni loyihalashdan oldin binoning konkret klassi yoki ekspluatatsiya

sharoitlarini hisobga olib, qaysi konstuktiv yechim hamma talablarga javob berishi

aniqlanadi, so’ngra ular texnik-iqtisodiy solishtirilib, ularni ichidan ratsional bo’lgan

yechim tanlab olinadi.

Loyihalash jarayoni va texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlar

Loyiha tashkilotlari loyiha tuzishni topshiradigan – buyurtmachi tashkilotdan

topshiriq olib, bino loyihalarini tayyorlaydi. Loyiha ikki bosqichda bajariladi: 1)

topshiriq loyihasi; 2) ish chizmasi. Ayrim hollarda texnik loyiha ham chiziladi.

Тopshiriq loyihasiga (bunda eskiz ko’rinishda chiziladi) quyidagi materiallar kiradi.

- sxema tarzida ko’rsatilgan bino qavatlari;- binoning sxema tarzida ko’rsatilgan kesimi;

- binoning old tomondan ko’rinishi (fasadi);

- uchastka bosh rejasi (genplani);

- tushuntirish xati.

Ish chizmasi tarkibiga har bir qavati rejalari, kesimi, tashqi ko’rinishi,

poydevor chizmalari, hamma murakkab tugun chizmalari, qavatlaaro yopmalar

rejalari, ichki va tashqi pardozlar, zavodlarda tayyorlangan detallar opetsifikatsiyasi

va tushuntirish xati kiradi.

Тopshiriq loyihasi buyurtmachi topshirig’iga ko’ra tuziladi va unda yuqorida

aytilganlardan tashqari quyidagi texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlar ham keltiriladi: turar

joy maydoni (Pj); ish maydoni (Pr); yordamchi maydon (Pa); binoning foydali

maydoni (Pp=Pj+Pv); bino qurilish maydoni (Pz); qurilish hajmi (0).

Asosiy ko’rsatkichlarga quyidagilar ham kiradi:

a)

K1= Pj _

% (turar joy binolarida)

Pp

b)

K2= O = O

PjPr

Buyerda K1– birxonalikvartiralaruchun 0,54-0,56; ikkixonaliuchun 0,58 – 0,6;

uchxonaliuchunesa 0,62 – 0,64 gateng bo’lishi kerak.

K2– binohajmidanfoydalanish ko’rsatkichi.

Shundayqilib, ishchizmasiqurilayotganbinoning asosiy hujjatlaridan biri

hisoblanib, injener – texnik xodimlarning asosiy dasturi bo’lib xizmat qiladi.

Хona - binoning asosiy tarkibiy qismi yoki elementidir. Хona uchunasosiy

narsa - bu uning funksional vazifasidir, ya’ni kishilarning ishlabchiqarish,

ijtimoiyva shaxsiy hayot faoliyatiningma’lum jabhalari talablarini qondirishidir.

Хonalarning vazifasi va binodagi ahamiyatini hisobga olgan holda ularni boshqa

xonalarga o’tib bo’ladigan yoki o’tib bo’lmaydigan qilib rejalashtirishmumkin.

Binolardagi xonalarni vazifalariga qarab asosiy (ishchi), yordamchi va

kommunikatsiya xonalariga bo’lish mumkin.

Asosiy xonalarga binoning funksional vazifasiga mos ravishda kishilar tomonidan

bajariladigan faoliyatga mo’ljallangan xonalar kiradi. Masalan, o’quv

muassasalaridagi darsxonalar, turar-joy binolaridagi yashash xonalari va h.k.

Biroq, binodagi asosiy jarayonni amalga oshirish uchun asosiy xonalardan

tashqari boshqa xonalar ham kerak bo’ladi. Shulardan biri yordamchi xonalardir.

Ular binoda amalga oshiriladigan jarayonlarning bajarilishini ta’minlash uchun zarur, lekin binoning vazifasini belgilamaydilar (masalan, kvartiradagi oshxona,

vanna xona yoki tomosha muassasalaridagi bufet, hojatxona kabilar).

Binolardagi asosiy va yordamchi funksional vazifalarni baja-ruvchi

barcha xonalar kommunikatsiya xonalari vositasida o’zaro bog’langan bo’ladilar.

Ularning asosiy vazifasi - kishilarning hara-katlanishiga qulaylik yaratishdir

(koridor, yo’laklar, zina va shunga o’xshashlar). Bunday xonalarning

o’lchamlari normal sharoitda zarur qulayliklarni, favqulotda holatlarda esa

kishilarni evakuatsiya qilishda xavfsizlikni ta’minlash sharti asosida tanlangan

bo’lishi kerak.

Berilgan o’lchamlardagi va forma (bichim) lardagi xonalarni

loyihalashtirish va ekspluatatsiya qilishdagi barcha talablarni hisobga olgan

holda yagona bir kompleksdajoylashtirish - binoning hajmiy-plan yechimi deb

ataladi.

Binolar hajmiy planechimlarini yaratishningbir necha uslublari

(planirovka sistemalari) ma’lum.

Koridor bilan bog’langan xonalarning bino planida joylashtirilish sistemasi

planirovkaning koridor sistemasi deb ataladi(6-rasm).Bunda xonalar koridorning

bir tomonida (6-rasm, a) yoki ikkala tomonida (6-rasm, b) joylashgan bo’lishi

mumkin. Birinchi holatda koridor yaxshi yoritiladi, lekin ikkinchi darajali maydon

nisbatan ko’payadi. Ikkinchi holda esa ikkinchi darajali maydon kam lekin koridorni

yoritish muammosini hal qilish kerak bo’ladi. Issiq iqlim hududlarida xonalar

koridorning bir tomonida joylashgan binolarda koridor ochiq (galereya) bo’lishi

mumkin. Bunda planirovkaning galereya sistemasi hosil bo’ladiAgar xonalar bir-biri bilan devordagi va pardadevordagi eshiklar yoki ochiq

eshiklar o’rinlari orqali bevosita bog’langan bo’lsa, bunday yechimni

planirovkaning anfilada sistemasi deb ataladi (7-rasm). Bu sistema juda tejamli,chunki unda ikkinchi darajali maydon juda oz, ammo hamma xonalar boshqa

xonalarga o’tadigan bo’lgani uchun ko’p hollarda undan foydalanish noqulay,

shuning uchun ko’rgazma, muzey, vokzal kabi binolarda qo’llaniladi.

7 -rasm. Planirovkaning anfilada sistemasi.

Planirovkaning zal sistemasi binoda uning funksional vazi-fasini belgilovchi

bitta katta (bosh) xona bo’lishi va uning atrofida boshqa zarur xonalar

joylashtirilishi nazarda tutadi 8 -rasm). Katta xonaning bosh o’qlariga nisbatan yordamchi xonalar simmetrik

joylashgan hollarda bu sistemani ba’zan markaziy sistema deb ham ataydilar.

Хonalarni bir-biridan ajratilgan, plan yechim bir xil yoki bir-biriga o’xshash

bo’lmalarda (otsek) joylashtirish planirovkaning seksiya sistemasi nomini olgan

(9-rasm). Bu sistema turar-joy binolarida keng qo’llaniladi. Binolarda

planirovkaningaralash sistemasi ham uchrab turadi, chunki ko’pgina binolarda xar xil

funksional jarayonlarga mo’ljallangan xonalar birlashtirilgan bo’lishi mumkin.

Binolardagi xonalarni to’g’ri joylashtirish uchun oldindan funksional yoki

texnologik sxema tuzib olish maqsadga muvofiqdir. Uni xonalar maydonining

masshtabiga e’tibor bergan holda tuzgan ma’qul. 9 va 10-rasmlarda kichik

kinoteatr misolida koordinatsion diagramma va funksional sxema tuzish

namunasi keltirilgan.6-MA’RUZA

MAVZU: Turar – joy binolarining asosiy elementlari.

REJA :

1. Turar – joy binolarining asosiy konstruktiv elementlari.

2. Turar – joy binolarining qurilish tizimlari.

Тayanch so’zlar: konstruktiv elementlar, poydevorlar, devorlar, alohida

tayanchlar, orayopmalar, tomlar, zinapoyalar, deraza va eshiklar, yuk qabul qiluvchi,

o’zining og’irligini qabul qiluvchi, o’zining og’irligini uzatuvchi, yerto’la, texnik

yerto’la, chordoq, tambur va kirish shoxobchalari, binoga kirish eshiklari ustida

peshayvonlar, balkon.

Fuqaro binlarining asosiy konstruktiv elementlari -bu poydevorlar, devorlar,

alohida tayanchlar, orayopmalar, tomlar, zinapoyalar, deraza va eshiklardir.

Fuqaro binolari qurilishida konstruktiv elementlar bilan taminlash va bezaklash

ishlarini bajarish uchun taxminan quyidagicha miqdorda xarajatlar sarf etiladi:

poydevorlar uchun- 9,5%, devorlar uchun- 20,4%, orayopmalar uchun- 18,2%, oraliq

devorlar uchun- 9,6%, pollar uchun- 6,8%, eshik va derazalar uchun- 3,6%, tomlar

uchun- 4,2%, zinapoyalar uchun- 3,2%, qolgan konstruksiyalar uchun- 18,4%, ichki

va tashqi bezaklash ishlari uchun- 6,1%.

Poydevorlar -bino va inshootlarda yer osti konstruksiyalari sanalib, binodan

beriladigan barcha yuk va yuklanishlarni qabul qilib asos yani zaminga uzatish uchun

xizmat qiladi.

Devorlar – binolarda mo’ljallanishi va joylashishi bo’yicha tashqi va ichki

devorlarga bo’linib, bir vaqtning o’zida ҳam binoni tik yo’nalishda tashqi tasirlardan

ҳimoyalovchi va yuqoridan berilgan yuk va yuklanishlarni poydevorlarga uzatuvchi

ҳisoblanadi. Bino va inshootlarda loyiҳalanish o’rniga va ishlash sistemalariga qarab

devorlar yuk qabul qiluvchi, o’zining og’irligini qabul qiluvchi va o’zining og’irligini

uzatuvchi bo’lishi mumkin. Yuk ko’taruvchi devorlar ichki va tashqi devorlar

sifatida loyiҳalanib, binodan beriladigan tik va bo’ylama yo’nalishdagi kuch va

kuchlanishlarni qabul qilib poydevorlariga uzatadi va albatta o’z poydevorlariga ega

bo’lishi shartdir. O’zining og’irligini qabul qiluvchi devorlar esa faqat o’zining

og’irligini qabul qilib poydevorlarga uzatib o’z navbatida ichki yoki tashqi devorlar

sifatida ҳam loyiҳalanishi mumkin. O’zining og’irligini uzatuvchi devorlar esa asosiy

hollarda xonalarni bo’luvchi oraliq devorlar sifatida loyiҳalanib orayopmalar orqali

o’z og’irligini yuk ko’taruvchi devorlarga uzatadi.

Alohida tayanchlar – binolarda yuk qabul qiluvchi tik yo’nalishdagi

konstruksiyalar bo’lib, to’sinlar orqali orayopma va boshqa elementlardan yuk va

yuklanishlarni qabul qilib poydevorlarga uzatish uchun xizmat qiladi. Konstruktiv yechimiga qarab aloҳida tayanchlar, mayda o’lchamli maҳsulotli, temir betonli yoki

metall maҳsulotlardan bo’lishi mumkin.

Orayopmalar - binolarda xonalarni tik yo’nalishda bir biridan ajratuvchi

konstruksiyalar bo’lib, doimiy va vaqtinchalik yuklarni qabul qilib yuk ko’taruvchi

konstruksiyalarga uzatadi. Mo’ljallanishiga qarab orayopmalar binolarda pastki

(texpodpole va 1 qavat orasida), yerto’la usti (yerto’la va 1 qavat orasida),

qavatlararo (1 va yuqori qavatlar orasida) va chordoq (so’nggi qavat va chordoq)

tarzda loyiҳalanadi.

Тomlar - binolarni yuqori tomondan tashqi atmosfera tasirlardan ҳimoya qilib

yuk ko’taruvchi va qoplama qismlaridan tashkil topadi. Loyiҳalanishiga qarab tomlar

chordoqli va tekis tarzda loyiҳalanadi. Тekis tomlarni chordoqsiz va texnik

qavatlarsiz loyiҳalashda so’nggi qavat orayopma konstruksiyasi tom yopmasi

sifatida qabul qilinadi va qoplovchi elementlar bilan tom sifatida loyiҳalanadi. Sifatli

bajarilgan tekis tomlar, chordoqli tomlarga nisbatan qurilishda va ekspluatatsiyada

ancha arzonroq baҳolanadi, bundan tashqari tekis tomlardan bazi ҳollarda maydonlar

sifatida ҳam foydalanish mumkin.

Zinapoyalar -binoning qavatlari orasidagi ҳarakatni bog’lash va bino

ichkarisidagi kishilarni evakuatsiya qilish uchun xizmat qiladi.Zinapoyalar joyashgan xonalarni zinapoya bo’lmalari(lestnichnыe kletki) deb ataladi. Zinapoya

konstruksiyalari asosan pillapoyalardan tashkil topgan qiya marsh va zinapoya

maydonchasidan tashkil topadi va xavfsizlikni taminlash maqsadida zinapoya

tutqichi (perila) bilan jiҳozlanadi.

Derazalar – binolarda xonalarini tabiiy yorug’lik nuri bilan taminlash va tabiiy

shamollatishni amalga oshirish uchun zarurdir. Deraza konstruksiyasi ularni o’rniga

o’rnatish uchun kesaki (korobka) va tabaqalardan tashkil topadi. Binolarda deraza

o’rni maydonlari qurilishda yorug’lik texnikasi ҳisoblari bo’yicha qabul qilinadi.

Eshiklar – binolar xonalari orasidagi bo’ylama yo’nalishdagi aloqani bog’lash

uchun xizmat qiladi. Eshik konstruksiyasi ularni o’rniga o’rnatish uchun kesaki

(korobka) va tabaqalardan tashkil topadi.

Yerto’la – binolarni ekspluatatsiya qilish maqsadida turli xil xizmatlarni tashkil

etish, omborxona va boshqa maqsadlarda foydalanish uchun loyiҳalanadi va qurilishi

amalga oshiriladi.

Тexnik yerto’la (texnicheskoye podpole) yoki texnik kanallar – binolarda

muҳandislik tarmoqlari jiҳozlarini joylashtirish va o’tkazish uchun loyiҳalanadi va

qurilishi amalga oshiriladi.

Chordoq – binolarda yuqori qavatlardagi xonalarni tashqi muҳit tasiridan

saqlash, muҳandislik tarmoqlari jiҳozlarini joylashtirish, omborxona sifatida

foydalanish va boshqa maqsadlarni amalga oshirish uchun loyiҳalanadi va qurilishi

amalga oshiriladi.

Тurar joy binolarida yuqoridagilardan tashqari kirish qismlarida tambur va

kirish shoxobchalari, binoga kirish eshiklari ustida peshayvonlar, balkonlar ҳam

loyiҳalanadi.

Binolarda poydevorlar, devorlar, aloҳida tayanchlar, orayopma va tom

yopmalari asosiy elementlar ҳisoblanib, binoning bo’ylama va tik yo’nalishdagi

mustaҳkamligini taminlovchi asoslari ҳisoblanadi va ushbu asos binoning

konstruktiv sxemasini aniqlab beradi. Bo’ylama yo’nalishda joylashgan yuk

ko’taruvchi konstruksiyalarining tik yo’nalishdagi yuk ko’taruv konstruksiyalariga

ilinish xarakteridan kelib chiqib binolar quyidagi turdagi konstruktiv sxemalar

asosida loyihalanadi: bo’ylama yo’nalishdagi yuk ko’taruvchi devorli, ko’ndalang

yo’nalishdagi yuk ko’taruvchi devorli, to’liq bo’lmagan karkasli va to’liq karkasli.

Bo’ylama yo’nalishdagi yuk ko’taruvchi devorli va ko’ndalang yo’nalishdagi

yuk ko’taruvchi devorli karkassiz konstruktiv sxemalardan asosan mayda o’lchamli

g’isht-tosh konstruksiyalardan loyiҳalanuvchi binolarda, yarim karkasli va to’liq

karkasli konstruktiv sxemalardan esa yirik panelli konstruksiyalarga ega bo’lgan

binolarni loyiҳalashda foydalanish maqsadga muvofiq keladi. 7 – MA’RUZA

MAVZUSI: Karkassiz va karkasli binolarga qo’yiladigan asosiy texnik talablar.

Reja.

1. Fuqoro binolarining konstruktiv echimlari.

2. Karkasli binolar. Karkasning konstruktiv elementlari

3. Karkaselementlarining birikishi va konstruktiv tugunlari.

Tayanch so‘zlar: Karkas, ko‘p qavatli jamoat binolarida unifikatsiyalangan, jamoat

binolarining karkas ustunlari, unifitsiyalangan karkasla, temir beton rigelning

ustunlarga tayanishi. poydevorlar, ustunlar, devor-diafragmalari, rigellar va yopma

panellari.

Ko„p qavatli jamoat binolarida unifikatsiyalangan ramali-bog‟lamali va

bog‟lamali yig‟ma temirbeton karkas quyidagi elementlardan iborat: poydevorlar,

ustunlar, devor-diafragmalari, rigellar va yopma panellari.

Karkas ustunlari ostidagi poydevorlar stakan ko„rinishida xamda lentali quyma

devor-diafragma ko„rinishida qilinadi. Rejaviy setkasi 6x6 m bo„lgan 1-4 qavatli

jamoat binolarining karkas ustunlari odatda barcha qavatlar uchun 300x300 mm dan

ko„p bo„lmagan kesimga ega bo„ladi, 5-12 qavatli binolar uchun - 400x400 mm.

Yiriklashtirilgan, rejaviy setkasi bo„lgan binolar uchun (9x9, 12x12m) ustunlar

600x600 mm kesimga ega bo„ladi. Ustunlar yig‟ma elementlardan qilinadi, ularning

o„lchami ikki va bir tomonli konsollari bo„lgan o„rta va chetki tayanch qatorlari

uchun bir yoki ikki qavatda bo„ladi. Ustunlarning yig‟ma elementlari qavatlarning

3,3; 3,6; 4,2 m balandlikka xamda yiriklashtirilgan setka uchun qushimcha 4,8 va 6 m

ga mo„ljallangan. Erto„la va texnik qavatlarda 2,9 va 2,4 m li elementlar ko„zda

tutilgan. Ko„p qavatli binolarning quyi qavatlaridagi ustunlar elementlarida po„lat

o„zaki o„rnatiladi. Unda yong‟in paytida yuqori xarorat ta‟siridan muxofazalash

uchun beton qatlami 6-8 sm bo„ladi. Po„lat o„zaklarning yuqori qavatlardagi va pastki

qavatdagi o„lchamlarini bir xil saqlashga imkon beradi.

Balandlik bo„yicha ustunlar elementlarining bog‟lamlari xar bir elementning

yonlaridagi po„lat boshlari yordamida beton quyish va payvandlash yo„li bilan

amalga oshiriladi. SHuningdek, «quruq bog‟lam» deb yuritiladigan uslublar xam

qo„llaniladi, unda betonga kuchlanishni uzatish, armaturani avtomatik payvandlash

va ustun yonlari orasidagi joyni qattiqqorishma bilan yopish kerak bo„ladi

«Quruq bog‟lam»ning afzalligi metallni iqtisod qilish xamda

industrialligidadir. Montajning qulayligi uchun bu bog‟lam oraliq tom satxidan 0,6-1

m balandlikda joylashtiriladi.Ko„p qavatli binolarning po„lat karkas ustunlari keng ravoqli qo„shtavrlardan,

kvadratlardan qilinadi Po„lat ustunlarning bog‟lamlari boltlar yoki payvandlash

yordamida amalga oshiriladi.

Unifitsiyalangan karkaslarning bog‟lanish diafragmalari ustunlar bilan

payvandlash yordamida biriktiriladigan temirbeton devorlardan iborat bo„ladi.

Devorlarning yuqori qismida ravoq bo„ladi, bular devorlarning mustaxkamligini

oshirishga, metall sarfini kamaytirishga va tom konstruksiyalarini ravoqlarga

mindirishga imkon beradi Bog‟lanish devorlarining qalingligi bino qavatlariga

bogg‟ik ravishda 120,140,180 mm qabul qilinadi.

Unifikatsiyalangan karkaslarning rigellari ikki yoki bir (chetki qatorlar uchun)

ravoqli bo„lgan tavr kesimga ega bo„ladi. Rigellar balandligi prolyot kattaligiga

bog‟lik bo„lib 450 mm 900 mm ni tashkil etadi. Rigellar kengligi 400 va 600 mm

qilib qabul qilinadi. Rigellarni tayanish joylariga maxkamlash konsollardagi

birikishdetallariga va ustundagi detallarga payvandlangan po„lat plastina yordamida

amalga oshiriladi. Bu binoning barcha qavatlarida rigellarning ustunlar bilan

payvandini unifikatsiyalashga imkon beradi. Po„lat rigelning po„lat ustunga tayanishi

Quyidagi rasmda ko„rsatilgan.

40 - rasm.Temir betonrigelning ustunlarga tayanishi.

A-ikki konsolliustunlarga; B-bir konsolli ustunlarga;

1-ustun; 2-rigel; 3-nakladka (rыbka); 4-bog‟lovchi detal; 5-payvandlash

Jamoat binolari uchun oraliq tom va tom konstruksiyalari turar- joy binolari

uchun ishlatiladigan konstruksiyalar qo„llaniladi, ya‟ni qalinligi 120, 180, va 220 mm

bo„lgan ko„p bo„shliqli plitalar va qalinligi 140 va 160 mm xamda kengligi 1200 va

1500 mm bo„lgan keng plitalar ishlatiladi. Yiriklashtirilgan rejaviy setkasi bo„lgan

binolarning tomlari uchun 9m prolyotli qovurg‟ali panellar xamda 9 va 12 m

prolyotlar uchun «TT» tipdagi panellar qo„llaniladi Ustunlar orasidagi ramalarga

perpendikulyar yo„nalishida maxsus plita - rasporkalar quyiladi. Mustaxkam

gorizontal bog‟lovchi elementlar tusiqlar xisobidan tashkil qilinadi

Unifikatsiyalangan karkaslarni qo„llash bilan bir qatorda ko„p qavatli

binolarning ramali konstruktiv tizimlari bo„yicha yangi echimlarini ishlab chiqish va

izlanishlar olib borilmoqda. Bunday konstruksiyalardan biri ramali karkas bo„lib, u

xojli rama elementlari va konsoli N-shakldagi ramalardan yig‟ilgan bo„ladi. Karkas

elementlari, ustunlar va rigellarning birlashuv elementlari ularning balandligi va

prolyotlari o„rtasida joylashtiriladi, ya‟ni egiluvchan momentlari kam bo„lgan

joylarda. Yig‟ma ko„ndalang ramalar monolit bog‟lovchi rigel balkalari bilan ramalarga perpendikulyar yo„nalishda o„rnatiladi. Gorizontal tekislikda samoviy

mustaxkamlikni ta‟minlash tusiqlarni quyma beton orqali to„ldirish yo„li bilan amalga

oshiriladi. Ramali tizimlarning bunday ko„rinishi binolar shakllarining plastikligi va

echimlarning variatliligi uchun imkoniyat yaratadi.

8-MA’RUZA

MAVZUSI: Zamin va poydevorlar.

Reja:

1) Тabiiy va sun’iy zamin(asos)lar.

2) Asos sifatida foydalaniladigan gruntlar.

3) Poydevorlar va ularning konstruktiv yechimlari.

Тayanch iboralar: Sun’iy zamin, tabiiy zamin, grunt, xarsantosh, chaqirtosh,

qum, glina, butobeton, lentasimon poydevor, ustunsimon poydevor, yaxlit

poydevor, qoziq poydevor, poydevorning qo’yilish chuqurligi, cho’kish, o’ta

cho’kish, qoziq maydoni.

Poydevor binoning asosiy konsturktiv elementlaridan biri hisoblanib, u

binoning yer ustki qismidan tushayotgan og’irlikni asosga uzatib turadi. Binolar

podvalli bo’lsa, poydevorlar podval xonalarini o’rab turuvchi konstruksiya vazifasini

ham o’taydi.

Pyodevorlar har xil tashqi kuch va muhit ostida bo’ladi. Bu ta’sirlardan

asosiylari: butun binoning og’irligi, tuproq ko’tarilishi va muzlashidan hosil

bo’ladigan ta’sir kuchlari, seysmik ta’sirlar, tovush ta’siridan binoning titrashi,

o’zgaruvchan temperatura, namlik, ximiyaviy moddalar ta’siri, bakteriyalar,

zamburg’lar, hashorotlar ta’siri va h.

Bunday ta’sirlarga bardosh berishi uchun poydevorlar sutahkam, turg’un, uzoq

vaqtga chidamli, yer osti suvlari, kimyoviy va biologik moddalar ta’sir etmaydigan

bo’lishi lozim.

Poydevorlarni qurishda yog’och, xarsang tosh, xarsangtosh beton, beton va

temirbeton kabi materiallardan foydalaniladi.

Konstruktiv tuzilishi jixatidan bino qurilishida turli xil (10-rasm): lentasimon

tutash tasma polosa ko’rinishidagi, uzluksiz va uzlukli, aloxida turuvchi (ustunli

poydevor va ustun ostiga qo’yiluvchi ayrim tayanchlar xolidagi), qoziqoyoqli va

yaxlit (tekis yoki qovurg’ali) poydevorlar qo’llaniladi.

Poydevorni tepa yuzasi, ya’ni devor joylashadigan tomoni poydevor cheti

(obrez), ostki asosga tegib turuvchi tekisligi esa poydevor tagi deb ataladi.

Qurilish maydoni rejalangan satxdan poydevor tagigacha bo’lgan masofa

poydevorning yer ostki chuqurligi deb ataladi. Bu chuqurlikning qancha bo’lishini

belgilashda uning asos qavati chuqurligiga mos kelishini va tuproqning muzlash

chuqurligini hisobga olish kerak.Agar asos nam, mayda zarrali tuproqdan (mayda yoki changsimon qum,

tuproq, sog’ tuproq) iborat bo’lsa, unda poydevor, tagi tuproqning muzlash chuqurligi

satxidan yuqorida bo’lmasligi kerak.

Isitiladigan bino ichki devorlari poydevorining yer ostki chuqurligi tuproqni

chuqurligiga bog’liq bo’lmasdan, u yer satxidan yoki podval poli satxidan 0,5 m

chuqurlikda olinadi.

Poydevorlar tashqi kuch ta’siriga chidamliligi jixatdan bikr (ularning materiali

faqat siqilishga chidab, egilishga chidamaydi) yoki egiluvchan (asosan egilishga

chidaydi) bo’lishi mumkin.

Bikr poydevorlarda tabiiy xarsang tosh, xarsang tosh beton, beton ishlatiladi.

Egiluvchan poydevorlarda asosan temir-beton ishlatiladi.

rasm. Poydevorlarning konstruktiv sxemalari:

a – ko’taruvchi devor ostiga quriladigan yaxlit lentasimon;

b – ustunlar ostiga quriladigan lentasimon poydevor;

v – devor ostiga o’rnatiladigan aloxida turuvchi poydevor;

g – ustun ostiga o’rnatiladigan aloxida turuvchi poydevor;

d – qovurg’asiz yaxlit poydevor;

ye – qovurg’ali yaxlit poydevor;

j – qoziq oyoqli poydevor.Lentasimon poydevorlar balandligi 12 qavatgacha bo’lgan karkassiz sxemali

turar-joy binolarida keng ko’lamda qo’llaniladi. Lentasimon poydevorlar ko’rinishi

va profiliga ko’ra ko’pgina xollarda to’g’ri burchak shaklida bo’ladi (11-rasm).

Kengligi poydevor materialiga bog’liq bo’lib, devorning kengligidan ikki tomonga

50-150 mm gacha chiqariladi. Poydevor plani va kesimidagi ko’rinishi, hamda

o’lchamlari shunday tanlanishi kerakki, bunda bosim kuchi asosga bir tekisda

taqsimlanadigan bo’lishi kerak. Poydevorlarning ko’rinishi va o’lchamlari uning

materialiga, binoga tushayotgan yuk miqdoriga, tuproq sifatiga, yer osti suvlari,

tuproqning muzlash chuqurligi va iqlim sharoitiga bog’liq bo’ladi.

Poydevorning yuk ko’tarish qobilyatini oshirish va binodan tushayotgan kuch

bosimini tuproqqa tekis o’tkazish maqsadida poydevor tag qismi kengaytirilib,

trapetsiya shakliga keltiriladi. Тrapetsiya yon tomonining og’ish burchagi asosda bino

og’irligidan hosil bo’ladigan bosimning tarqalish burchagiga to’g’ri keladi. Хarsang

tosh va xarsang tosh-beton poydevorlar uchun bu burchak 27 dan 330 gacha, beton

poydevorlarda esa 450

ga teng. Ammo bu ko’rinishdagi poydevorni o’rnatish ancha

murakkab bo’lgani uchun amaliyotda poydevor tagi kengligi xisobiy kenglik

bo’yicha olinib, to’g’ri burchakli ko’rinishda yoki pog’onali qilib quriladi. Pog’onalar

eni 20-25sm gacha, balandligi esa 40-50 sm dan kam bo’lmasligi kerak.

46-rasm. Lentasimon poydevorlarning ko’rinishi va tuzilishi:

1 – poydevor cheti; 2 – poydevor devori; 3 – poydevor yostig’i.

Lentasimon devorlar yig’ma va quyma xolida bo’lishi mumkin. Quyma

poydevorlarni xarsang toshdan, xarsang tosh-betondan va temir-betondan tayyorlash

mumkin. Хarsang tosh poydevorlarning kengligi kamida 0,5-0,6m, pog’onalari

balandligi 0,5m, eni 0,15m dan 0,25m gacha qilib olinadi va uni terishda murakkab

qorishma (sement-qum) ishlatiladi.

Хarsang tosh-beton poydevorlar klassi V 7,5 dan kam bo’lmagan beton

yordamida quyilib, unga betonni tejash maqsadida, o’lchamlari poydevor enidan uch

baravar kichik bo’lgan xarsang toshlar 50% gacha qo’shib yuboriladi.

Хarsang tosh va xarsang tosh-beton poydevorlar qurish ko’p mehnat talab

qilish sababli iqtisodiy jihatdan nomaqbul, u tosh material ko’p bo’lgan joylardagina

qo’llaniladi.

Iqtisodiy hamda mehnat sarfi jixatidan ancha qulay bo’lgan lentasimon yig’ma

beton va temir-beton poydevorlar zavodlarda tayyorlangan poydevor elementlaridan

teriladi va ularni har qanday obi-havo sharoitida ham o’rnatish mumkin. Lentasimon

yig’ma poydevorlar poydevor yostiq blokdan (qalinligi 300 va 400 mm, eni 1000 dan

2800 mm gacha, uzunligi 1180 mm dan 2390 mm gacha) hamda poydevor devori

blokidan (eni 300, 400, 500 va 600 mm, balandligi 580 va uzunligi 780 va 2380 mm)

iborat bo’ladi. Poydevor yostiq bloklar qumli asoslarda to’g’ridan-to’g’ri asosga,

boshqa hollarda esa shibbalab oldindan mustaxkamlangan (qalinligi 100-150 mm

qilib to’kilgan shag’al-qum) asosga o’rnatiladi. Poydevor bloklari “0-6-12” kabi

markalanib, bu yerda 6 soni poydevor eni, 12 esa poydevor uzunligini (dm da)

ifodalaydi. Podval devori bloklari yaxlit (SB) va ichki kovakli (PB) qilib ishlab

chiqariladi. Kovakli bloklar beton materialini 40% gacha tejash imkonini beradi va

ichki devorlarda ishlatiladi. Ularni asos tuprog’i suvga yaqin bo’lmaganda tashqi

devor poydevorida ham ishlatsa bo’ladi. Bunday bloklar tejamliligi sababli hozirgi

vaqtda tobora ko’proq ishlatilmoqda. Poydevorlarda beton materialini tejash va

poydevor yostiq bloki mustaxkamligidan to’liq foydalanish maqsadida bloklar birbiridan 0,3-0,5 m masofada joylashtirilib, uzlukli poydevorlar hosil qilinadi. Bunda

yostiqlar orasidagi bo’shliq qum-shag’al bilan to’ldiriladi. Bunday poydevorlar quruq

va mustaxkam yerlarda, kam qavatli bino ostiga ishlatiladi. Yirik panelli binolarda

yig’ma poydevorlar trapetsiyasimon yostiq blok va ichki hamda tashqi sokol

panellaridan iborat bo’ladi. Loyihalanayotgan bino podvali isitilishi yoki

isitilmasligiga ko’ra tashqi sokol paneli issiqlik saqlaydigan (bir va uch qavatli)

hamda issiqlik o’tkazadigan panellardan iborat bo’lishi mumkin. Ichki sokol

panellarida ko’p xollarda podval xonalaridan bir-biriga o’tishi uchun eshik o’rni va

injenerlik inshootlari o’tkazish uchun qoldirilgan tuynuklar bo’lishi mumkin (47-

rasm).

Yirik panelli va xajmiy blokli binolar qurilishida poydevorlarning yangi

konstruktiv yechimlaridan ham foydalaniladi. Bunda gorizontal holda asosga

o’rnatilgan katta o’lchamli element, ya’ni qalinligi 300 mm va uzunligi 3,5 m bo’lgan

temir-beton plita ustiga qalinligi 240 mm, katta teshiklari bo’lgan roskossiz (og’ma tirgovichsiz) ferma shaklidagi, balandligi podval balandligiga teng bo’lgan panel

qo’yilib, ular poydevorlar yordamida tutashtiriladi (13-rasm).

Ma’lum qiyalikka ega bo’lgan joylarda poydevorlar devori binoning uzunasi

bo’ylab pog’onali qilib olinadi, bunda pog’ona balandligi 0,5 m gacha, pog’ona eni

esa kamida 1,0 m bo’lishi kerak.Binoning yonma-yon turgan va masalan, har xil balandlikka ega bo’lgan ikki

qismining bir-biriga ta’sir etmasin uchun quyma lentasimon poydevor qo’yishda

ajratuvchi tirqish qoldirilib, u yerga tol bilan o’ralgan yog’och taxta qo’yib ketiladi.

Agar yig’ma poydevor ishlatilsa, u xolda bino poydevoridagi yoriq poydevor bloki

vertikal chokini bir chiziqda bo’lishi orqali ta’minlanadi.

Alohida turuvchi poydevorlar asos tuprog’i yetarlicha mustaxkam bo’lgan

joylarda, kam qavatli binolar qurilishida, ko’p qavatli karkasli binolarda (poydevor

chuqurligi 4-5 m bo’lgan binolarda) hamda podvalsiz binolarda lentasimon poydevor

ishlatilishi iqtisodiy jihatdan nomaqbul bo’lganda ishlatiladi.

Alohida turuvchi ustunli poydevorlar oralig’idagi masofa 2,5-3,0 m atrofida,

tuprog’i pishiq bo’lgan asoslarda esa 6,0 m gacha bo’lishi mumkin (47-rasm).

Aloxida turuvchi ustunli poydevor ustiga poydevor to’sini qo’yiladi. Uning ostiga esa

0,5-0,6 m qalinlikda qum to’shaladi (tuproq muzlashi natijasida ko’pchish ta’sirini

kamaytirish maqsadida). Poydevor to’siniga terilgan g’ishtin devor o’zini-o’zi

ko’tarib turuvchi devor hisoblanadi.

Aloxida turuvchi ustunli poydevor konstruksiyalari zavodlarda tayyorlangan

trapetsiyasimon temir-beton yostiq (plita hamda stakan tipidagi ustun osti poydevor

bloki) dan iborat bo’ladi yoki uni g’ishtdan, xarsang tosh-betondan ham terish

mumkin.
Yaxlit poydevorlar asos tuprog’i bo’sh, bino og’irligidan tushayotgan bosim

normada ko’rsatilganidan katta bo’lgan hollarda quriladi (15-rasm). Bunday beton

yoki temir-beton poydevorlar binoning ostki yuzasiga teng qilib olinadi va unga

tashayotgan yuk asos yuzasi bo’yicha baravar taqsimlanishi hamda uni bikrligini

oshirish maqsadida poydevor plitasida bir-birini kesib o’tgan qovurg’alar chiqariladi.

Qovurg’alar pastga yoki yuqoriga qaratilgan bo’lishi mumkin. Qovurg’alar tutashgan

joyga karkas ustuni tayanadi. Yaxlit poydevorlar chuqur joylashgan paytda ularning

bikirligini ta’minlash maqsadida qovurg’alar orasi va podval yopmasi oralig’i

qutisimon qilib loyihalanadi. Bunda hajmiy poydevor qutilaridan garaj sifatida

foydalanish mumkin.

Qoziqoyoq

poydevorlar

asos tuprog’i bo’sh va

siqiluvchan yerlarda, poydevor

qurish

ham texnik, xam

iqtisodiy jihatdan muvofiq

bo’lmagan paytda ishlatiladi

(16-rasm).

Qoziqoyoq

poydevorlarning asosiy

elementlari zaminga

qoqib

kiritiladigan

qoziq, yig’ma

kallaklar va rostverk to’sinidan

iborat bo’ladi. Qoziqlar temirbeton, beton, yog’och va po’lat kabi materiallardan tayyorlanadi. Ularni yerga

bolg’alar yordamida qoqib yoki burab kiritiladi, oldindan burug’langan quduqlarga

beton quyish yordamida ham xosil qilinadi.Qoziqlarni qoqishda maxsus kopyorlar (to’qmoq)dan, titratib bosib kiritadigan

mashinalardan foydalaniladi. Qoziqlar to’g’ri burchakli (250x300 mm), kvadrat

(250x250 mm), (400x400 mm) yoki doira (400-700 mm) shaklida, uzunligi esa 3-6 m

gacha bo’lishi mumkin.

Qoqiladigan qoziqlar temir-betondan, metalldan, yog’ochdan yasaladi. Saqich

yoki qoramoy surtilgan yog’och qoziqni namlik va temperatura kam o’zgaradigan

sharoitda ishlatish mumkin.

Quyib tayyorlanadigan qoziqlar oldindan burg’ilangan quduqlarga beton quyib

yoki temir-beton ustun o’rnatilib, atrofiga sement-qum qorishmasi to’ldirilib

tayyorlanadi. Bunda quduqlarning ostki qismini portlatish orqali kengaytirish ham

mumkin.

Binodan tushayotgan vertikal yukni tuproqqa uzatish usuliga ko’ra qoziqlar

“ustun” qoziq va “osma” qoziq turlariga bo’linadi. Ish jarayonida qoziqlar yumshoq

tuproq qatlamidan o’tib, qattiq tuproqqa tayanib turgan bo’lsa, bunday qoziq “ustun”

qoziq, agar qoziq qattiq tuproq qatlamiga yetmasdan, binodan tushayotgan vertikal

yukni qoziq sirti bilan tuproqning ishqalanish kuchi orqali ko’tarib turgan bo’lsa,

bunday qoziq “osma qoziq” deb ataladi.Binoning konstruktiv sxemasi va qoziqning ko’tarish qobilyatiga ko’ra

qoziqlarni bir qator va bir necha qator qilib joylashtirish mumkin.

Тemir-beton va metall qoziqlarning yuqori qismini bir-biri bilan quyma yoki

yig’ma temir-beton rostverkalar yordamida tutashtiriladi. Yog’och qoziqlar

rostverkalari yog’ochdan bo’ladi.

Qoziqoyoq poydevor lentasimon poydevorlardan narxiga ko’ra 32-34%, beton

xarajatiga ko’ra 40%, tuproq ishlariga ko’ra 80% tejamli hisoblanadi. Bunda

binoning umumiy narxi 1-1,5% ga, mehnat sarfi 2% ga, beton sarfi esa 3-5% ga

kamayadi. Ammo metall sarfi xar 1m2

uchun 1-3 kg ga oshadi.

Yer qimirlashi mo’’tadil bo’lgan rayonlarda uzunligi bo’yicha qismlarga

ajratilgan binolar poydevorining chuqurligi bir xil satxda bo’lishi mumkin.

Ko’taruvchi tosh devorlar poydevori iloji boricha lentasimon bo’lishi zarur. Agar

qoziqoyoqli poydevor ishlatilsa, u xolda “ustun” qoziqoyoq poydevor turi

qo’llaniladi. Karkasli binolar ustunlari ostida yig’ma yoki quyma temir-beton

poydevorlar ishlatilib, ular o’zaro poydevor to’sinlari bilan bog’langan bo’lishi kerak.

9 - MA’RUZA

MAVZUSI: Poydevorlar va ularning konsтrukтiv yechimlari.

Reja

1.Poydevorlarga qo’yiladigan talablar.

2. Poydevorlarning konstruktiv yechimlari.

3.Poydevorlarni grunt suvlaridan himoyalash.

Тayanch iboralar: Sun’iy zamin, tabiiy zamin, grunt, xarsantosh, chaqirtosh,

qum, glina, butobeton, lentasimon poydevor, ustunsimon poydevor, yaxlit

poydevor, qoziq poydevor, poydevorning qo’yilish chuqurligi, cho’kish, o’ta

cho’kish, qoziq maydoni.

Тurar-joy va jamoat binolarining yer ostki qismlari podvali, texnik yerto’lali va

podvalsiz turlarga bo’linadi.

Binoning podval qismida har xil yordamchi xonalar bo’lib, ularda binoni

normal ekspluatatsiya qilishga yordam beradigan uskunalar joylashadi.

Hozirgi paytda binolarni isitish sxemasi markazlashtirilganligi tufayli podvalli

binolar soni kamayib bormoqda.

Injenerlik tarmoqlari va bino ichidagi aloqa kommunikatsiyalari texnik

yerto’lalarga o’rnashtiriladi.

Binoning podval devorlari odatda podvalsiz bino poydevori materiali bilan bir

xil bo’ladi. Ular tuproqning gorizontal bosimiga yetarlicha bardosh beruvchan,

podval isitiladigan binolarda esa issiqlikni saqlash xususiyatlariga xam ega bo’lishi

kerak. Podval xonalarni shamollatish va yoritish uchun yer satxidan pastda

joylashgan deraza o’rnatiladi va o’z navbatida deraza oldida maxsus chuqur

(priyamka) qoldiriladi.

Podval qavati xonalariga bino ichidan, ya’ni zina katagida joylashgan yoki

bino tashqarisida joylashgan, aloxida chuqurga o’rnatilgan bir marshli zinalar orqali

kiriladi. Chuqurning tepa qismi yopmalar yordamida yoki yondosh qurilgan bino

bilan o’ralib, yog’in-sochindan muxofaza qilinadi (57-rasm).

Poydevorlar yerto’la, podval devorlari va zaminga tegib turadigan boshqa

konstruksiyalar asosdagi namlik hisobiga zax tortadi. Bunday konstruksiyalarni

kapillyar namlikdan asrash uchun poydevorlarga gorizontal va vertikal

gidroizolyatsiya qatlamlari qo’yiladi. Ular yopishtiriladigan material (ruberoid,

gidroizol, izol, shisha mato, shisha kigiz) qatlami va bo’yoq parda va suvoq (sement

qorishma, asfalt va boshqa bitumli materiallar) bo’lishi mumkin (18-rasm).

Podvalsiz binolarda devorning poydevor bilan tutashgan qismiga gorizontal

gidroizolyatsiya sifatida qalinligi 20-30mm sement-qum qorishma (tarkibi 1:2) yoki

ikki qavat ruberoid, gidroizol yoki nam o’tkazmaydigan boshqa material bitumli mastikada yotqiziladi. Bulardan tashqari, 25-30mm qalinlikda asfalt to’shama bilan

ham devorni gidroizolyatsiya qilish mumkin. Gorizontal gidroizolyatsiya binoning

birinchi qavat poli betonining satxi bilan baravar va bino atrofiga ishlangan otmootka

satxidan 15-20 sm balandda joylashadi. Ichki poydevorlarda gorizontal

gidroizolyatsiya poydevorning tepa yuzasiga joylashtiriladi.

Podvalli binolarda gorizontal va vertikal gidroizolyatsiyadan foydalaniladi.

Gorizontal gidroizolyatsiya devor g’ishtlarini yoki mayda bloklarini terganda qatorlar

orasiga rulonli materiallardan lenta tarzida bitumli mastika yordamida yotqiziladi.

Gidroizolyatsiyaning birinchi qatlami podval poli bilan bir tekislikda, ikkinchi

qatlami esa birinchi qavat poli plitalari ostida joylashgan bo’ladi.

57-rasm. Podval qavati xonalariga kirish: 1 – beton qatlami; 2 –

zichlashtirilgan qum yostiq; 3 – temir-beton plita; 4 – ustun; 5 –to’sin; 6 – o’rab

turuvchi g’isht devor; 7 – tirgovich devor; 8 – zina; 9 – podval usti ora yopmasi.

Vertikal gidroizolyatsiya podval devorlarining sirtqi yopmasi va qavatlararo

ora yopmasiga bo’linadi.Gidroizolyatsiya turlarini tanlash ko’proq namligiga, yer osti suvlarining

satxiga bog’liq bo’ladi. Quruq tuproqli yerda issiq bitumni poydevor yuzasiga ikki

qayta surtish bilan chegaralanish mumkin. Nam tuproqli yerda esa podval devori sirti

mayin sement qorishmasi yoki sement oxak qorishmasi bilan suvoq qilinib, ustidan

issiq bitum ikki qayta surkab chiqiladi yoki ikki qavat rulon material yopishtiriladi.

Yopishtirilgan gidroizolyatsiya qatlami shikastlanmasligi uchun ular g’ishtin devor

bilan himoyalanadi (58-rasm).Binoning yer ostidagi qismlarini yog’in-sochin ta’siridan himoyalash uchun

tashqi devorlar atrofiga nishobi binodan chetga qaratilgan yo’lka-otmostka qilinadi.

Otmostkalar suv o’tkazmaydigan materiallardan, ya’ni asfalt, asfalt – betondan yoki yig’ma temir-beton plitalardan to’shalishi mumkin. Ularning eni kamida 0,5m,

nishabi 2-3% qilib olinadi.

10 – MA’RUZA

MAVZU: Тashqi devorlar va ularning konstrukтiv elementlari

Reja:

1) Devorlarning klassifikatsiyasi.

2) Devorlarning konstruktiv yechimlari.

3) Devorlarning me’moriy-konstruktiv elementlari.

Тayanch iboralar: Тashqi devor, ichki devor, ko’ndalang devor, bo’ylama devor,

yuk ko’taruvchi devor, o’z-o’zini ko’taruvchi devor, yuk ko’tarmaydigan devor,

bir jinsli devor, bir jinsli bo’lmagan devor, bir qatlamli devor, ko’p qatlamli

devor, peremichka, pilyastra, kontrfos, rizalit, raskrepovka, balkon, lodjiya,

erker.

Devor binoning asosiy konstruktiv elementlaridan biri bo’lib, u tashqi muxit

ta’siridan himoyalashdan tashqari ko’p xollarda o’ziga qo’yilgan qavatlararo yopma

va tom og’irligini ko’tarish vazifasini ham bajaradi. Bining bu elementi turli-tuman

tashqi kuchlar va tashqi muxit ta’siri ostida bo’ladi. Devorlar o’z xususiy og’irligini,

tom va qavatlararo yopmalardan tushadigan doimiy va vaqtinchalik yuklarni, shamol

kuchi ta’sirini, asosning notekis cho’kishidan xosil bo’lgan deformatsiyalarni, zilzila

kuchlari va boshqalarni qabul qiladi. Devorlar tashqi tomondan quyosh radiatsiyasi,

yog’in-sochin, o’zgaruvchan temperatura va havo namligi, shovqinlar, ichki

tomondan esa issiqlik oqimi, suv bug’i, shovqin kabi ta’sirlar ostida bo’ladi. Shuning

uchun xam bino loyixasini yaratishda devorlarning joyi, ularning konstruktiv sxemasi

va turini tanlashga katta e’tibor beriladi. Bino devorlari vazifasiga ko’ra quyidagi

asosiy talablarga javob berishi kerak, mustaxkam, turg’un, fazoviy bikr bo’lishi, bino

klassiga to’g’ri keluvchi olovbardoshlik darajasiga mos, xona ichida ma’lum

temperatura va namlik rejimini ta’minlash, tovushdan yetarli darajada izolyatsiya

qilishi, o’rnatilishida texnologik va industriallikka ega, tejamli va arzon bo’lishi, uni

qurishga mexnat kam sarflanadigan bo’lishi, arxitektura talablariga javob berishi

lozim. Тashqi devorlarda odatda bino ichini tabiiy yoriqlik bilan ta’minlash uchun

deraza o’rni, xonaga kirish va balkon hamda ayvonlarga chiqish uchun eshik o’rni

qoldiriladi. Deraza va eshik o’rnatilgan devorlar ham o’z navbatida yuqoridagi

talablarga javob berishi kerak. Тashqi devorlar va ular bilan birgalikda binoning

boshqa elementlarini bino qurilayotgan joyning tabiiy-iqlim va geologik shartsharoitlariga hamda xajmiy rejalashtirish yechimlarini xisobga olgan xolda vertikal

deformatsiya choklari orqali qismlarga ajratiladi. Deformatsiya choklari: temperatura

(choklari), cho’kish xamda zilzilaga

qarshi choklari kabi turlarga

bo’linadi.Тemperatura choklari devorlarda o’zgaruvchan temperatura ta’siridan xosil

bo’ladigan yoriq va qiyshayishlarni oldini olish uchun qoldiriladi va ularning oraliqlari bino quriladigan joy iqlim-sharoiti va devor materialining fizik-mexanik

xususiyatlariga qarab g’ishtin binolarda 40m dan 100 m gacha, yirik panelli binolarda

75 m dan 150 m gacha olinadi. Bulardagi kichik masofa qattiq iqlim sharoitli yerlarga

tegishli bo’ladi. Choklar tirqishi kamida 20 mm bo’lib, ular ikki tomondan issiqlik

izolyatsiyasi yordamida bekitiladi. Bunda choklar poydevorni kesib o’tmaydi.

Cho’kish choklari bino balandligi har xil bo’lgan xollarda, hamda asos tuprog’i

cho’kishi mumkin bo’lgan yerlarda qo’yiladi. Bunday choklar poydevorni xam kesib

o’tishi bilan temperatura choklaridan farq qiladi. Zilzilaga qarshi choklar bino rejalari

murakkab shaklga ega bo’lganda yoki binolar yonma-yon turgan qismlarining pastbalandligi bir-biridan 5 m va undan ortiq farq qiladigan hollarda qoldiriladi. Zilzilaga

qarshi choklar binoni butun balandligi bo’yicha ikki qismga ajratadi. Agar cho’kish

choklari zilzilaga qarshi choklar bilan to’g’ri kelib qolsa, bu choklar bir-birining

vazifasini bajarishi mumkin. Devorlar tosh (tabiiy va sun’iy tosh devorlar), yog’och,

tuproq va sintetik materiallardan qurilishi mumkin. Ishlash xarakteriga ko’ra devorlar

yuk ko’taruvchi, o’z og’irligini ko’taruvchi va osma devor bo’lishi mumkin. Yuk

ko’taruvchi devorlar xonani tashqi muxit ta’siridan himoyalabgina qolmay, balki

yuqorida joylashgan konstruksiyalar, jihozlar, mebellar va shu kabilardan tushadigan

og’irlikni ham ko’tarib turadi. O’z og’irligini ko’tarib turuvchi devor konstruktiv

sxemasida esa tom yopmasidan tushgan vertikal yuklarni ustunlar qabul qiladi.

Devorlar bu xolda xonani tashqi muxit ta’siridan himoya qiluvchi vazifasini bajaradi.

Bunday devorlar shamol ta’siridan hosil bo’ladigan gorizontal ta’sir kuchlarni qabul

qilib, karkas konstruksiyasiga, ya’ni to’sin va ustunga uzatib beradi. Bunday devorlar

faqat o’zidan yuqorida joylashgan devor og’irligini ko’tarib turadi. Osma (karkas

ustunlariga osilgan) devorlar xonani tashqi muxit ta’siridan himoyalovchi vazifasini

bajaradi.

Devorlar konstruksiyasi va terilishiga ko’ra quyidagilarga: mayda donali tosh

elenmentlar (g’isht, sopol, blok, mayda blok)dan terilgan; yirik toshlar (yirik

bloklar)dan terilgan; quyma va yig’ma devorbop panellardan yoki hajmiy bloklardan

terilgan devorlarga bo’linadi. Aloxida toshlar oralarini qurilish qorishmalari bilan

to’ldirib hosil qilingan devor toshdan terilgan devor deb ataladi.

Devorlarning normal ishlashi va yaxlitligini ta’minlash uchun toshlarni terishda

choklarga ajratuvchi ma’lum qoidalarga rioya qilinadi (63-rasm). Devorlarni terishda

vertikal choklar bir-biriga to’g’ri kelmasligi kerak. Vertikal choklarning bunday

bekitib ketilishi bog’lanish deb ataladi.

Ustunlar va devorning derazalar oralig’idagi qismini terishda choklarni

bog’lashning ana shu sistemasi qo’llaniladi.

G’ishtin devorli binolarning zilzilaga chidamliligini oshirish uchun bir necha

xil tadbirlar qo’llaniladi. Bunda binoning turg’unligi va fazoviy bikrligi qavatlararo

yopma va tom yopmasi tekisligida devorlar ustidan bo’ylama va ko’ndalang o’rnatilgan zilzilaga qarshi quyma yoki yig’ma temir-beton armatura uzluksiz bo’lishi

kerak. Bu belbog’lar armaturalari o’z navbatida devorlar orasidan chiqarilgan temirbeton ustunchalarning po’lat armaturalari yordamida o’zaro bog’lanib, fazoviy karkas

hosil qiladi.

Bino devori konturi bo’yicha ilingan quyma temir beton ora yopma o’rnatilgan

bo’lsa uning tekisligida zilzilaga qarshi belbog’lar qo’yilmasa xam bo’ladi. Zilzilaga

qarshi belbog’ devorning butun eni barovarida o’rnatilib, balandligi kamida 150 mm

bo’lishi kerak. Devor qalinligi 500 mm va undan katta bo’lsa, belbog’ enini devor

enidan 100-150 mm kichik olish mumkin.

63-rasm. G’ishtin devorlar terish usullari:

a – ikki qatorli; b – olti qatorli;

1 – ko’ndalang g’ishtlar; 2 – uzunasiga

yotqizilgan g’ishtlar.

O’z navbatida, har bir qavat uchun g’ishtin bino devorlarining balandligi,

zilzila kuchi 7, 8 va 9 balli rayonlarda tegishlicha 5, 4 va 3, 5 m dan oshmasligi

kerak. Agar devorlar armaturalar yordamida yoki ularga temir-beton kiritilib

kuchlantirilsa, qavat balandligini yuqorida keltirilgan zilzila kuchiga muvofiq 6,5 va

4,5 m ga yetkazish mumkin.

Suvalmaydigan devor sirtidagi g’ishtlar orasidagi vertikal va gorizontal

choklarga maxsus moslamalar yordamida pardoz beriladi. Bu moslamalar choklarga

bo’rtgan, botiq, tekis va ochiq chok shaklini beradi. Suvaladigan sirtlarda g’ishtlar

orasidagi choklar 10-15 mm chuqurlikda bo’lib, bu suvoq bilan devorning yaxshi

bog’lanishini ta’minlaydi (64-rasm).

Yaxlit g’ishtlardan terilgan devorlarning asosiy kamchiligi hajmiy og’irligi va

issiqlik o’tkazuvchanligining kattaligidir. Shunga asosan o’rta iqlimli mintaqalarda

tashqi devorlar 2,5 g’isht qalinligida olinadi. Bu esa binoning og’irligi katta

bo’lishiga va poydevorni qo’shimcha kattalashtirishga olib keladi. Bunday rayonlarda

devor qalinligini va og’irligini kamaytiruvchi, issiqlik o’tkazuvchanligi kam bo’lgan

ichki kovak g’ishtlarni (kovaklari ochiq yoki bir boshi ochiq) ishlatish maqsadga muvofiqdir. Shu maqsadda ichi g’ovak g’ishtlar bilan birgalikda zichligi 1400-1800

kg/m3

bo’lgan yengil g’ishtlar ham ishlatiladi. Bunday g’ishtlar loyiga kuydirish

jarayonida yonib ketadigan va o’rnida bo’shliq hosil qiladigan to’ldiruvchilar

aralashtirib qoriladi. Choklar bog’lanishi og’irlik kuchining tekis taqsimlanishini va

devorni tashkil etuvchi hamma toshlar birgalikda ishlashini ta’minlaydi. Тosh

devorlarni tiklashda yirik blok va devorbop panellarni o’rnatishda oxak sementli,

sement tuproqli yoki sementli qorishmalar ishlatiladi. Quyma devorlar yoki betonni

maxsus qoliplarga quyib tayyorlanadi. Qoliplar devor ma’lum balandlikka yetgandan

so’ng yuqoriga surib boriladi.

64-rasm. G’ishtin devorlardagi choklarni

pardozlash:

a – ochiq chok; b – tekis chok;

v – bo’rtgan chok; g – botiq chok;

d – gorizontal chokni pardozlash.

G’ishtin devorlar

64-rasm. Sopol g’isht:

a – yaxlit; b – ye – ichi kovak;

ikki boshi ochiq dumaloq kovakli (b),

kvadrat kovakli (v), to’g’ri burchak

kovakli (g), bir tomoni berk ikki kovakli

(ye) g’ishtlar.

G’isht asosiy devor materiallaridan biri hisoblanib, hozirgi turar-joy va jamoat

binolarining 40 foizi g’ishtlardan tiklanadi. G’ishtli binolarga me’moriy va badiiy

ko’rinish berishda katta imkoniyatlar bor. G’isht devorlar pishirilgan va silikat

g’ishtlardan bunyod qilinadi. Standart g’isht o’lchami 250x120x65 mm qalinlashtirilgan g’isht o’lchami 250x120x88 mm ga teng bo’ladi. Bulardan tashqari

markasi 75, 100, 125, 150, 200, 250 bo’lgan sopol g’ishtlar ham bo’lib, bunday

g’ishtlar ichi kovak qilib tayyorlanadi, kovaklari ochiq yoki bir boshi ochiq

bo’shliqlardan iborat bo’ladi (64-rasm). Devor g’ishtlari bo’yiga va ko’ndalang

yotqizib terilishi mumkin. G’isht devor qalinligi 65, 120, 250, 380, 510, 640, 770 mm

va undan katta bo’lishi ham mumkin. G’ishtlarning ma’lum tartibda terilishi bog’lash

sistemasi deb ataladi:

G’ishtin devorlar tiklashda quyidagi bog’lash sistemalari (65-rasm)

qo’llaniladi:

- bir qatorli (zanjirli) bog’lash sistemasi – bunda ko’ndalang yotqizib terilgan

g’isht qatori bilan uzunasiga yotqizib terilgan g’isht qatorlari navbatlashib keladi.

Choklarni bog’lashning bu sistemasi, osonligi va devorning mustaxkamligi yetarlicha

bo’lishi bilan ajralib turadi, biroq bunda mehnat unumdorligi past bo’ladi;

-

ko’p (olti) qatorli bog’lash sistemasi - bunda besh qator uzunasiga

yotqizilgan qator ko’ndalang yotqizilib terilgan bir qator bilan navbatlashadi. Bu

sistema qo’llanilganda mehnat unumdorligi bir qatorli sistemadagiga nisbatan ancha

yuqori bo’lsada, ammo devorning mustaxkamligi 3-5 foiz pasayadi. balandligi 88

mm bo’lgan g’ishtlarni terishda to’rt qator uzunasiga yotqizilgan qator ko’ndalang bir

qator bilan navbatlashadi.

-

uch qatorli bog’lash sistemasida uzunasiga yotqizib terilgan uch qator

g’ishtlar ko’ndalang terilgan bir qator bilan navbatlashadi. Bu holda uchta qo’shni

qatorning vertikal choklari bir-biriga to’g’ri keladi. bino devori og’irligini

kamaytirish va sopol g’ishtlarni tejash maqsadida g’ishtlarning ma’lum bir qismi

issiqlik izolyatsiyasi katta bo’lgan yengil materiallar bilan almashtiriladi. orasiga

issiqlik o’tkazmaydigan material joylashgan yoki orasi bo’sh qoldirilgan devorlar

yengillashtirilgan devor deb ataladi (65-rasm). Bunday devor qurishda mehnat kam

sarf bo’ladi. Ana shunday devorlarning besh turi keng tarqalgan:

- diafragmali devor. Bunda g’ishtin devor uzunasiga joylashtirilgan ichki va

sirtqi qatlami oralig’idagi har besh qatordan keyin gorizontal holda (diafragma)

terilgan qator bilan bog’lanadi. devorlar orasidagi bo’shliqqa yengil beton, shlak yoki

issiqlik o’tkazmaydigan boshqa material to’ldiriladi. Bunday devorlar uch

qavatligicha bo’lgan binolarda ishlatiladi.

Bu vertikal diafragmalar vositasida tutashtirilgan ikki devordan iborat devorlar

orasidagi quduqchalarga yengil beton, shlak yoki issiqlik o’tkazmaydigan boshqa

material to’ldiriladi. quduqchalardagi shlak qatlami cho’kishining oldini olish uchun

xar 5-6 qatordan keyin ma’lum bir qalinlikda qorishma yotqiziladi, bunday devorlar

bir-ikki qavatli binolarda ishlatiladi;

- ankerli g’ishtin-beton devor oralig’i yengil beton bilan to’ldirilgan ikki qavat

devordan iborat bo’ladi. ko’ndalang yotqizilgan g’ishtlarning devorning ichki tomoniga turtib chiqqan uchlari beton qatlami orqali tashqi qator bilan bog’lanadi.

Bunday devorlar to’rt qavtgacha bo’lgan binolarda qo’llanadi;

- oralig’i bo’sh qoldirilgan yoki oralig’iga issiqlik o’tkazmaydigan material

joylangan devor. Bunday devorlar g’ishtini terganda choklar ko’p qatorli sistemada

bog’lanadi. Bunday devorlar besh qavatgacha bo’lgan binolarda qo’llaniladi;

- termovkladishli devor yarim g’ishtlardan bo’ylamasiga terilgan va bir-biriga

parallel ikki devordan iborat bo’lib, devorlar orasiga yengil yoki g’ovak beton bloklar

to’ldiriladi. to’rt va undan kam qavatli bo’lgan binorlarda ishlatiladi.

65-rasm. Yengillashtirilgan devor konstruksiyalari

a-ankerli g’isht-beton devor; b - orasi bo’sh qoldirilgan yoki penoplast plitalar

va boshqa materiallardan qo’yilgan devor; v - termovkladishli devor; 1 - issiqlik

o’tkazmaydigan to’ldirgich; 2 - issiqlik o’tkazmaydigan plitalar. quduqsimon devor.

Devor materiali sifatida g’ishtlar bilan bir qatorda sopol va mayda yengil beton

bloklar keng ko’lamda qo’llaniladi. Sopol blok toshlar mayin loydan quyiladi va ichi

kovak (7; 15; 21 va 29 kovakli) bo’ladi. (66-rasm). ularning o’lchamlari: oddiysi

250x120x133 mm; yiriklashtirilgani - 250x250x133 mm;modulli – 288x138x138 mm

bo’ladi.

Mazkur binolarning markasi 75-300, zichligi 1400 kgm3

ga teng bo’ladi.

Bunday sopol bloklarning g’ovaklari ochiq yoki bir tomoni berk bo’lishi mumkin va

ular g’ishtga nisbatan issiqlikni kam o’tkazadi. Shu sababli devor qalinligini

kamaytirishga imkon beradi. Ichi kovak sopol toshlardan devor qurishda choklar bir

qatorli sistemada bog’lanadi. Bunda toshlar kovaklarini yuqoriga qatorli sistemada

bog’lanadi. Bunda toshlar kovaklarini yuqoriga qaratib yotqiziladi. Тerilgan

bloklarning kovaklari issiqlik oqimiga nisbatan tik, ya’ni devor o’qi bo’ylab

joylanishi zarur. Ular ham kam qavatli, ham ko’p qavatli binolar uchun yaroqlidir.Yengil beton mayda bloklardan terilgan devor g’ishtin devorlardan yengilligi

va issiqlikni kam o’tkazuvchanligi bilan farq qiladi. Bu xususiyatlar devor qalinligini

qisqartirishga imkon beradi. O’lchamlari 390x190x188 mm bo’lgan uch kovakli

(ochiq yoki berk) yoki yaxlit bloklar ko’proq ishlatilib, uch qatorli sistemada teriladi

(67-rasm). sirtqi yuzasiga rang berilgan yoki naqshlar solingan bo’lib, ularni markasi

25-250 ga teng bo’ladi. Devor qurish ishlarini qo’lda bajarish mo’ljallangan xollarda

bloklarning massasi 32 kg dan ortiq bo’lmasligi lozim. Qurilishda boshqacha yengil

beton bloklar, ya’ni kovaklari tirqishsimon va bir boshi ochiq bo’lgan bloklar ham

uchrab turadi. Bunday bloklardan terilgan devorlar blok tirqishlari bir-biri bilan

tutashmaganligi va tirqishlardan havo almashinuvi bo’lmaganligi sababli uch kovakli

bloklardan terilgan devorlarga nisbatan iqtisodiy jihatdan samaralirov bo’ladi.

Bunda tirqishlar yuqori tomonidan yopiq bo’lib, bloklarni o’zaro bog’lash

uchun qorishma yaxlit toshlarni terishdagi kabi yoyiladi. Uch kovakli blokni

terishdagi qiyinchilik bu yerda uchramaydi.

Mexanik ishlov berish oson, g’ovak strukturaga ega va zichligi kam yengil tog’

jinslari bor rayonlarda bino devorlarini tabiiy toshlardan terish maqsadga muvofiqdir.

Тabiiy g’ovak toshlardan bloklar o’lchamlari yengil beton bloklar kabi, ya’ni

390x190x188 mm qilib arralab olinadi. Bu bloklarni terish ikki va uch qatorli

sistemada olib boriladi. Bu toshlarning tashqi ko’rinishi chiroyli bo’lganligi uchun

qo’yshimcha koshinlashga xojat qolmaydi.Noto’g’ri shakldagi ohaktosh, qumtosh va

boshqa zich tog’ jinslari bo’laklari xo’jalik binolari qurishda asosan xarsangtosh plita

sifatida ishlatiladi. Mahalliy devor materiallari orasida ma’lum darajada birikaan,

kuydirilmagan tuproqlardan qilingan devor materiallari tabiiy toshlar bilan bir

qatorda turadi. Bu materialdan asosan o’rmonsiz, quruq iqlimli va yoki uzoq bo’lgan

rayonlarda (O’rta Osiyo, Shimoliy Kavkaz, Qrim, Ukraina) uylar quriladi.Тuproq

materillaridan devorlar quyma (maxsus toshlar yordamida) yoki oldindan

tayyorlangan yig’ma tuproq bloklardan ko’tariladi. Bunday devorlarga to’ldiruvchisiz

toza loydan quyilgan xom g’ishtlardan, somonli loydan tayyorlangan xom

g’ishtlardan ko’tarilgan devorlar misol bo’lishi mumkin. Bunday materillarni suvga

chidamliligini oshirish uchun ularga ohak, saqich yoki karton qo’shiladi. Bunday

bloklar terrolitli deb ataladi. Тuproq bloklar terilgandan so’ng 5% gacha, quyma

devorlarda 18% xajmi kichrayishini nazarda tutish kerak.Тuproq bloklardan odatda

tashqi devor 1,5 blok, ichki devor esa 1 blok qalinlikda teriladi. Тuproq bloklar

odatda 380x185x120; 390x190x140; 330x160x120 mm o’lchamlarga ega bo’ladi.

Devorlarning ustivorligini ta’minlash uchun devor qalinligi kamida 50 sm bo’lib,

devor oralig’i (prolyoti) devor qalinligining 20 baravaridan oshiq bo’lmasligi kerak.

Тuproq blokdan qurilgan binolar unchalik chidamli bo’lmaydi.

11-MA’RUZA

MAVZU: Balkonlar, lodjalar va erkerlar. alohida тayanchlar

Reja:

1) Devorlarning klassifikatsiyasi.

2) Devorlarning konstruktiv yechimlari.

3) Devorlarning me’moriy-konstruktiv elementlari.

Тayanch iboralar: Тashqi devor, ichki devor,ko’ndalang devor, bo’ylama devor,

yuk ko’taruvchi devor, o’z-o’zini ko’taruvchi devor, yuk ko’tarmaydigan devor,bir

jinsli devor, bir jinsli bo’lmagan devor, bir qatlamli devor, ko’p qatlamli devor,

peremichka, pilyastra, kontrfos, rizalit, raskrepovka, balkon, lodjiya, erker.

Devorlarning bunday me’moriy-konstruktiv elementlarining qatoriga gorizontal

bo’linishlar hosil qiluvchi sokol, karniz (bo’g’ot), parapet hamda turli poyas

(belbog’)larni, shunindek vertikal bo’linish-larni hosil kiluvchi pilyastra, kontrforslar,

rizalit va raskrepovka (devorlarning ayrim qismlarida qalin qilish hisobiga chiqib

turgan joylari) larni (73-rasm) kiritish mumkin. Тashqi devorlardagi kirish eshiklari,

ularning ustidagi turli ko’rinishlarda qilinadigan soyabonlarni ham shular jumlasiga

kiritish mumkin.
Balkon - binoning tashqi devoriga bino tashqarisidan o’rnatiladigan konsol yoki

boshqa konstruksiya ustida yaratiladigan atrofi to’silgan maydonchadir (74 -rasm).

Balkonlar turar-joy binolarida yozgi xona vazifasini bajaradilar, yashovchilarga

anchagina qulayliklar tug’dirish bilan birga bino fasadining me’-moriy

kompozitsiyasini yaratishda muhim element hi soblanadilar, binoning badiiy qiyofasiga

turli-tuman ko’rinishlar berish imkoniyatini yaratadilar.

74 – rasm. Balkonlarning ko’rinishi: a - konsol konstruksiya ustidagi balkon;

b - maxsus ustunlarga tayangan balkon.

Balkon yuk ko’taruvchi konstruksiya, pol va to’siqdan tashkil topadi.

Balkonning yuk ko’taruvchi qismini hozirgi paytda asosan tashqi devorga bir

tomoni bilan qistirib mahkamlanadigan yig’ma temirbeton plitalardan qilinmoqda.

Balkon plitasining devorga qistirilgan qismini devorga o’rnatilgan po’lat ankerlarga

payvandlanadi.

Balkon plitalarini tashqi devorning qalinligi yetarlicha katta bo’lgan

hollarda unga qistirib mahkamlasa bo’ladi. Devorning qalinligi 25-30 sm dan

oshmasa, balkon plitalarini alohida ustunlarga o’rnatgan ma’qul (75-rasm, b).

Balkon plitalarini yomg’ir suvlari ta’siridan himoya qilish uchun ustidan

gidroizolyatsiya qatlami yopishtirish kerak. Uning ustidan sementqum qorishmasidan

tekislovchi qatlam qilinadi, u gidroizolyatsiya qatlamini buzilishdan himoya qilish bilan

birga balkon uchun pol vazifasini ham o’tashi mumkin.

75-rasmda g’isht devorga o’rnatilgan balkon konstruksiyasi ko’rsatilgan. Balkon

plitasi temirbeton peremichkadan chiqarilgan vertikal po’lat ankerga plita

konstruksiyasiga o’rnatilgan po’lat ugoloknipayvandlash yordamida mahkamlangan.

Balkon to’sig’i po’latdan yasalgan panjara ko’rinishidabo’lishi mumkin. Тo’siq

konstruksiyasiga me’moriy sifatlariii yaxshilash maqsadida hozirgi paytda yengil metall panjara va unga ekran ko’rinishida bo’yalgan asbestotsement va plastmassa

listlarni mahkamlash usulidan foydalanish keng yulga qo’yildi. Yaxlit ekran

ko’rinishidagi balkon to’siqlari binodagi xonalarni shamol ta’siridan himoyalaydi,

ko’p qavatli binolarda balkondan foydalanadigan odamdagi balandlikdan qo’r-qish

hissiyotiga barham beradi.

75-rasm. G’isht devorga o’rnatilgan balkon konstruksiyasi: 1 -balkon plitasi; 2 -

orayopma plitasi; 3 -peremichkadan chiqqan po’latanker; 4 - balkon eshigining

kesakisi; 5 - beton pog’ona; 6 - balkon poli; 7 - bitum bilan yopishtirilgan ikki qatlam

ruberoid; 8 - to’siq ustunini mahkamlash uchun balkon plitasiga o’rnatilgan po’lat

element; 9 - suv oqizgich; 10 - to’siq panjaraning ustuni; 11 - balkon plitasidagi

ankerga mahkamlanadigan po’lat ugolok.

Lodjiya (loja) ning balkondan farqi shundaki, uning uch tomoni devor bilan

to’silgan faqat bir tomoni ochiq, 1 m balandlikda balkonnikiga o’xshash to’siq

bo’ladi (76-rasm).

Lodjiyalarning konstruktiv yechimi uch xil bo’lishi mumkin (77-rasm): 1) bino

gabaritiga to’liq kirib turuvchi; 2) bino gabaritiga qisman kirib turuvchi; 3) bino

gabaritidan tashqarida joylashgan.

Bino gabaritiga kirib turuvchi lodjiyalarning yon tomondagi devorlari odatda

yuk ko’taruvchi bo’ladi. Lodjiya yopmasidan tushadigan yuklarni devor qabul

qiladi va poydevorga uzatadi. Ikkinchi turdagi lodjiyaning bino gabaritiga kirib

turuvchi qismining yon devori yuk ko’taruvchi bo’lishi, bino gabaritidan chiqib turuvchi qisminiki esa yuk ko’taruvchi yoki osma devor bo’lishi mumkin. Bino

gabaritidan tashqarida joylashgan lodjiyaning yon devorlari binoning konstruktiv

sxemasi ko’ndalang yuk ko’taruvchi devorli bo’lsa, yuk ko’taruvchi yoki

bo’ylama yuk ko’taruvchi devorli konstruktiv sxema qo’llanilgan hollarda osma

devor bo’lishi mumkin.

76-rasm. Lodjiyaning ko’rinishi.

77-rasm. Lodjiyalarning turlari: a- bino gabariti ichida joylashgan lodjiya;bqisman bino gabaritida va qisman bino gabaritidan tashqarida joylashgan lodjiya; vbino gabaritidan tashqarida joylashgan lodjiya; 1- osma yon devor; 2- to’siq.

Lodjiyalar xonalarni yozda ortikcha qizib ketishdan saqlaydi. Shuning uchun

O’zbekiston iqlimi sharoitida turar-joy binolarini loyihalashda lodjiyalarni keng

qo’llash tavsiya etiladi.

Erker deb xonaning bino fasadini tashkil qiluvchi asosiy devordan tashqarida

joylashgan devor bilan o’ralgan qismiga aytiladi (78-rasm)Erkerda bir nechta deraza o’rnatilishi mumkin. Shuning uchun binoning joydagi

holatini o’zgartirmasdan derazaning oriyentatsnyasini o’zgartirishga imkon beradi.

Erkerlarni odatda ikkinchi qavatdan boshlab qilinadi, lekin birinchi qavatdan

boshlanishi ham mumkin. Qavatlar soni cheklanmaydi. Birinchi qavatdan boshlangan

erkerlarning tashqi devori bevosita poydevorga o’rnatiladi.

78-rasm. Erkerlarning umumiy ko’rinishi: a - ikkinchi qavatdan boshlangan to’rtburchak erker;

b - birinchi qavatdan boshlangan trapetsiyasimon erker; v - uchburchak shakldagi erker.

Erkerlar to’rtburchak, trapetsiyasimon, uchburchak va yarim aylana shaklida

bo’lishi mumkin. Ular binoning tashqi kompozitsiyasini boyitadi, xonaning

maydonini ko’paytiradi, xonaga ko’prok quyosh nurlari tushishiga imkon yaratadi.

Erkerlarning yuk ko’taruvchi konstruksiyasi konsol ko’rinishdagi temirbeton

plitadan iborat. Unga erkerning tashqi devori tayanadi. Shuning uchun tashqi

devor konstruksiyasi mumkin qadar yengil materiallardan qi lingani ma’qul.

Erkerlarning ostki va ustki yopmalarida issiqlik izolyatsiyasi va paroizolyatsiya

qatlamlari bo’lishi kerak. Orayopmalarda esa odatda tovush izolyatsiyasi qatlami

qilinadi.

12-MA’RUZA

MAVZUSI: Qavaтlararo yopmalarning konsтrukтiv yechimlari.

Reja:

1) Тurar-joy binolarida qo’llaniladigan pollarga qo’yiladigan talablar.

2) An’anaviy pollarning konstruktiv yechimlari.

3) Zamonaviy “issiq pol” va uning konstruktiv yechimlari.

Тayanch iboralar: Pol to’shamasi, pol taxtasi, parket, DSP, linoleum, keramik pol,

laminat, “issiq pol”.

Podval usti va chordoq ora yopmalariga umumiy talablardan tashqari aloxida

talablar ham qo’yiladi. Shuning uchun ham ularning konstruktiv yechimi qavatlararo

ora yopmalarnikidan birmuncha farq qiladi. Тemir-beton panel yoki plitadan iborat

chordoq ora yopmasi ustidan mastika vqa issik bitumlar yordamida bug’

o’tkazmaydigan qatlam yopishtiriladi, so’ngra uning ustidan issiqlik o’tkazmaydigan

qatlam qalinligi teplotexnik hisoblar yordamida aniqlanadi (85-rasm).

Plita shaklidagi qatlam fibrolit, qamich to’shama, yengil beton, mineral paxta

plitalar va boshqalardan iborat bo’ladi. Issiqlik o’tkazmaydigan sochiluvchan qatlam

sanoat korxonalari chiqindilaridan, shlak, pemza, keramzit shag’ali va boshqalardan

tashkil topgan bo’ladi. Odatda issiqlik o’tkazmaydigan qatlam ustidan qum yoki

shlak yoxud 30-40 mm qalinlikda qorishma qatlami to’shaladi.

85-rasm. Podval, yo’lak usti va chordoq

ora yopmasi:

1 – ora yopma paneli;

2 – shlak-oxak qatlami;

3 – isitadigan material;

4 – bug’ o’tkazmaydigan qatlam;

5 – yengil beton g’o’lacha;

6 – gips sement beton plita (60 mm);

7 – lenoleum;

8 –isitadigan material;

9 – taxta pol;10-laga.

Podval, usti, yo’lak hamda past temperaturali (isitilmaydigan) xonalar

yopmasiga ham isiqlik o’tkazmaydigan qatlam ustidan joylanadi.

Sanitariya-texnika kabinalari ustiga temir-beton ora yopmalar qilishda ora

yopma konstruksiyalariga suv o’tkazmaydigan qatlam qoplanib, uning devor bilan

tutashgan joyida 100 mm yuqoriga qaytarib (ko’tarib) qo’yiladi.

Pollar va ularning konstruktiv yechimlari

Pollar temir-beton ora yopma paneli ustidan yoki podvalsiz binolar birinchi

qavatida to’g’ridan-to’g’ri tuproq ustiga o’rnatiladi.

Polning eng yuqori qatlami “qoplama” yoki “haqiqiy pol” deb ataladi.Pol materiali oldindan tayyorlangan yuza satxiga o’rnatiladi. Bunda tagiga

solingan tekislovchi qatlam betondan, sement-qum qorishmasidan, asfaltdan yoki

gipodan iborat bo’lishi mumkin.

Qavatlararo ora yopmada pol asosi bo’lib, ora yopma ko’taruvchi konstruksiya

hisoblanadi. Bunda tagiga solinadigan beton qatlam bo’lmaydi. Pol konstruksiyasiga

tovush o’tkazmaydigan, issiqlik va suv o’tkazmaydigan qatlamlar qo’shimcha bo’lim

kirishi mumkin.

Binoning vazifasiga va ishlab chiqarish jarayonlari xarakteriga ko’ra poolar

pishiq bo’lishi, ichchiqlikni kam o’tkazuvchi, sirpanmaydigan, xo’llanganda

shishmaydigan, ko’rinishi chiroyli, chang olmaydigan, yurganda tovush

chiqarmaydigan, oson tozalanuvchan, industrial va arzon bo’lishi kerak.

Namlik yuqori darajada bo’ladigan xona pollari namlik ta’siriga chidamli va

suv o’tkazmaydigan, yong’indan xavfli binolarda esa yonmaydigan bo’lishi kerak.

Pol qurilishiga ko’ra yaxlit, quyma, alohida elementlardan qurilgan va

bukiluvchan yumshoq rulon materiallardan iborat bo’lishi mumkin. Qaysi

materialdan qilinishiga ko’ra pollar yog’och taxtali, parketli, lenoleumli, keramik

plitkali, sementli kabi turlarga bo’linadi. Yaxlit quyma pollarga sementli pol, mozaik

pol, asfalt pol, mastika pol va tuproq pollar kiradi (86-rasm).

Sementli pollar qurishda beton asos ustidan 1:1-1:3 nisbatda qumdan

tayyorlangan qorishma 20 mm qalinliqda yotqiziladi. Bunday pollarning asosiy

kamchiligi ularning changishi, issiqlik o’tkazuvchanligi va ko’rinishi jixatidan

chiroyli emasligidir. Shu sababli ular asosan, turar-joy binolaridan boshqa joylarda

ishlatiladi.

Mozaika pollar ko’pincha jamoat binolarida quriladi. Ular ikki qatlamdan

iborat bo’lib, beton asos ustidan 15 mm qalinlikda qatlam sement qorishmasi

to’shaladi va uning ustidan sement mayda shag’al qorishmasi to’shalib ikkinchi

qatlam xosil qilinadi. Qorishma qotgandan so’ng maxsus mashinalarda yuzasi

silliqlanadi va sayqallanib chiroy beriladi. Yaxlit asfalt pollar uning ustidan issiq

asfalt qorishmasi 20-25 mm qalinlikda yozilib, xosil qilinadi.

Ksilolit pollarni choksiz (yaxlit) qilib yoki ksilolit plitkalardan qurish mumkin.

Magnezial bog’lovchi moddaga yog’och qipig’i yoki qirindi, aralashtirilib

(bog’lovchi suyuqlik bo’lib, ko’pincha magniy xloridning suvdagi eritmasi

ishlatiladi) qorilsa ksilolit (yog’och-tosh) va fibrolit deb ataladigan qurilish materiali

hosil qilinadi. Ular beton pol yoki temir-beton plita ustidan bir yoki ikki qavat qilinib,

yozilib keyin zichlanadi. Ularning qalinligini 20 mm ga teng qilib olinadi. Ayrim

xollarda qorishmaga har xil bo’yoqlar qo’shilib, turli rangdagi pol yopmalari hosil

qilinadi. Ksilolit pollar issiq bo’ladi, yuvganda tovush chiqmaydi, changimaydi.

Ularning asosiy kamchiligi suv ta’siriga bardosh bera olmasligidir. Shuning uchun zax, sernam xonalarga (xammom, kirxona, sanitariya uzellari va xokazolar) ksilolit

pol qilish yaramaydi.

Mastika pollar sintetik materiallardan qurilib, bunda mayda qum bog’lovchi

modda-polivinil atsetat emulsiyasi bilan qorishtiriladi va undan juda mustaxkam

elastik pol yopmasi olinadi.

Qalinligi 2 – 3 mm bo’lgan mastika pol yopmasini shlakbeton, sementli,

ksilolit qatlami ustidan yoki yog’och qipiqli hamda yog’och qirindili plitalar ustidan yotqizish mumkin. Bunday pollar quruq xonalarda ishlatiladi, u namlik ta’siriga

chidamsiz bo’ladi.

Nam tuproq bilan qum va shag’al aralashmasini shibbalab tuproq pollar hosil

qilinadi. Ularning qalinligi odatda 120-150 mm ni tashkil etadi. Bunday pollar turarjoy binolarining yordamchi xonalarida ishlatiladi, ammo ularni ishlatish juda xam

cheklangan.

Rulon va bo’lak-bo’lak materiallardan qurilgan pollarni qo’llash qurilishda

industriallikni oshiradi.

Polbop plitkalarni ikkita turga bo’lish mumkin: keramik plitkalar va koshinlar

(naqshli plitkalar). Plitkali pollarni o’rnatishda kvadrat, yarim kvadrat, olti qirrali,

sakkiz qirrali, to’rt, besh burchakli va boshqa keramik plitkalar ishlatilib, ular birbiridan o’lchamlari bilan farq qiladi. Plitkalarning qalinligi 10 yoki 13 mm bo’ladi.

Ular beton asosga 10-20 mm qalinlikdagi sement qorishma ustidan yotqiziladi.

Keramika materiallari amalja suv o’tkazmaydi, qavatlararo yopmalarni ko’tarib

turuvchi konstruksiyalarni namdan himoyalaydi; tez yeyilmaydi; changimaydi, oson

yuviladi, kislota va ishqorlar ta’siriga chidamli, nam singdirmaydi. Ularning

kamchiliklari mo’rt va issiq o’tkazuvchanligidir, shu sabali turar-joy binolari poliga

yotqizilmaydi. Bundan tashqari, plitkalar mayda bo’lganligi sababli polga yotqizishga

ko’p mehnat sarf bo’ladi. Shunga qaramay bunday pollar jamoat va sanoat binolari

qurilishida keng ko’lamda qo’llaniladi. Bulardan tashqari, qurilish sanoatida gilam

nusxa koshinlarning ko’pgina xillari, ishlab chiqilgan, ularning o’lchamlari 23x23x6

mm hamda 48x48x6 mm bo’ladi.

Qurilishda o’lchamlari va ko’rinishi turlicha bo’lgan polimer plitkalar ham

keng ko’lamda qo’llaniladi. Polivinil xloridli, fenolitli hamda rezina plitkalar eng

ko’p tarqalgan. Plitkalar konstruksiyasiga ko’ra birqatlamli va ko’p qatlamli, shakliga

ko’ra kvadrat, to’g’ri burchakli, shakldor, sirtining ishlanishi va tuzilishi xususiyatiga

ko’ra ustki tomoni silliq hamda taram-taram bo’ladi.

Bunday plitkalar bilan turar-joy, jamoat hamda sanoat binolarining pollari

qoplanadi. Chunki ular mustaxkam, namga chidamli, elastik hamda ovoz

chiqarmaydigan bo’ladi. Bunday plitkalar beton, asfalt beton va ksilolit asosli yoki

yog’och qipiq plitkalar ustidan yotqiziladi yoki maxsus mastikalar yordamida

yopishtiriladi.

Yog’och pollar qalinligi 29 mm bo’lgan shpuntli (ariqchali va chiqig’li)

taxtalarni maxsus o’rnatilgan lagalarga qoqib, hosil qilinadi. Shpuntli taxtalarning bir

chetida shpuntli (ariqchasi) va ikkinchi chetida chiqig’i bo’ladi, bir taxtaning chiqig’i

qo’shni taxtaning ariqchasiga tushadigan qilinadi. Shpunt va chiqiqlar to’g’ri to’rt

burchakli, uchburchakli, trapetsiyasimon va yoysimon shakllarda bo’lishi mumkin.

Тo’sinlarga yoki ora yopma qovurg’alariga tayangan lagalar ostiga tovush

o’tkazmaydigan yumshoq prokladkalar qo’yiladi.Podvalsiz binolar birinchi qavatning polini qurishida lagalar tuproq ustiga

ishlangan hamda bir-biridan 800-1000 mm masofada bo’lgan tomonlari 250x250 mm

li g’isht ustunchalarga o’rnatiladi.

Parketli pollar zavodlarda tayyorlangan to’rtburchakli taxtachalarni (klepok)

beton yoki yog’och taxtali asosga terib chiqishdan hosil bo’ladi. Bunda yurganda

g’ijirlamasligi va tovush o’tkazmasligini ta’minlash uchun parket bilan taxta asos

orasiga yupqa karton qog’oz yoki ikki qavat qurilish qog’ozi yoziladi. Korxonalarda

tayyorlangan parket taxtalar, koshin, ya’ni qog’ozga naqsh bilan yopishtirilgan

yig’ma parket donali parketlardan hosil qilingan shchitli parketlar industrial

hisoblanadi. Parketlar beton asosga suvga chidamli sintetik fenolformallegid va

boshqa yelimlar bilan yopishtiriladi.

Polga ishlatiladigan har qanday boshqa materiallar kabi polimer materiallar

ham ancha pishiq, yedirilishga chidamli, suvni kam shimadigan, tashqi ko’rinishi

chiroyli hamda zaharli aralashmalardan xoli bo’lishi zarur. Choksiz yoki choklar soni

juda kam bo’lgan linoleumli qoplamalar ozoda, yuvilishi oson, kam yediriladigan,

elastik xamda uzoq muddatga chidamli bo’ladi.

Leinoleumlar turar-joy, jamoat, sanoat binolarining pollariga qoplashda

ishlatiladi; ularning polivinilxloridli (asosi yo’q, asosi mato va issiqlik-tovush

o’tkazmaydigan); poliefirli (asosi yumshoq matodan); rezinali (relin) va boshqa

turlari bor.

Linoleumlar taxta pol, qipiq plita yoki sement qatlamli asosga maxsus

mastikalar (bittumli, kumaron-kauchukli, kazein sementli v b) yordamida yelimlab

yopishtiriladi. Bunda asosni puxtalik bilan tayyorlash kerak, aks xolda linoleum

ko’tarilib qolishi yoki yaxshi yopishmasligi mumkin.

Qurilish amaliyotida issiqlik-tovush o’tkazmaydigan, asosi yumshoq, g’ovak

matodan iborat bo’lgan linoleum pollar ko’plab ishlatiladi.

13 - MA’RUZA

MAVZUSI: Yerto’la usti va chordoq ora yopmasi konstruksiyasi

yechimlari

REJA:

1. Тurar-joy va jamoat binolarining yer ostki qismlari.

2. Poydevorlar yerto’la, podval devorlari va zaminga tegib turadigan boshqa

konstruksiyalar

Тayanch iboralar: Pol to’shamasi, pol taxtasi, parket, DSP, linoleum, keramik pol,

laminat, “issiq pol”.

Тurar-joy va jamoat binolarining yer ostki qismlari podvali, texnik yerto’lali va

podvalsiz turlarga bo’linadi.

Binoning podval qismida har xil yordamchi xonalar bo’lib, ularda binoni

normal ekspluatatsiya qilishga yordam beradigan uskunalar joylashadi.

Hozirgi paytda binolarni isitish sxemasi markazlashtirilganligi tufayli podvalli

binolar soni kamayib bormoqda.

Injenerlik tarmoqlari va bino ichidagi aloqa kommunikatsiyalari texnik

yerto’lalarga o’rnashtiriladi.

Binoning podval devorlari odatda podvalsiz bino poydevori materiali bilan bir

xil bo’ladi. Ular tuproqning gorizontal bosimiga yetarlicha bardosh beruvchan,

podval isitiladigan binolarda esa issiqlikni saqlash xususiyatlariga xam ega bo’lishi

kerak. Podval xonalarni shamollatish va yoritish uchun yer satxidan pastda

joylashgan deraza o’rnatiladi va o’z navbatida deraza oldida maxsus chuqur

(priyamka) qoldiriladi.

Podval qavati xonalariga bino ichidan, ya’ni zina katagida joylashgan yoki

bino tashqarisida joylashgan, aloxida chuqurga o’rnatilgan bir marshli zinalar orqali

kiriladi. Chuqurning tepa qismi yopmalar yordamida yoki yondosh qurilgan bino

bilan o’ralib, yog’in-sochindan muxofaza qilinadi (90-rasm).

Poydevorlar yerto’la, podval devorlari va zaminga tegib turadigan boshqa

konstruksiyalar asosdagi namlik hisobiga zax tortadi. Bunday konstruksiyalarni

kapillyar namlikdan asrash uchun poydevorlarga gorizontal va vertikal

gidroizolyatsiya qatlamlari qo’yiladi. Ular yopishtiriladigan material (ruberoid,

gidroizol, izol, shisha mato, shisha kigiz) qatlami va bo’yoq parda va suvoq (sement

qorishma, asfalt va boshqa bitumli materiallar) bo’lishi mumkin (90-rasm).

Podvalsiz binolarda devorning poydevor bilan tutashgan qismiga gorizontal

gidroizolyatsiya sifatida qalinligi 20-30mm sement-qum qorishma (tarkibi 1:2) yoki

ikki qavat ruberoid, gidroizol yoki nam o’tkazmaydigan boshqa material bitumli

mastikada yotqiziladi. Bulardan tashqari, 25-30mm qalinlikda asfalt to’shama bilan ham devorni gidroizolyatsiya qilish mumkin. Gorizontal gidroizolyatsiya binoning

birinchi qavat poli betonining satxi bilan baravar va bino atrofiga ishlangan otmootka

satxidan 15-20 sm balandda joylashadi. Ichki poydevorlarda gorizontal

gidroizolyatsiya poydevorning tepa yuzasiga joylashtiriladi.

Podvalli binolarda gorizontal va vertikal gidroizolyatsiyadan foydalaniladi.

Gorizontal gidroizolyatsiya devor g’ishtlarini yoki mayda bloklarini terganda qatorlar

orasiga rulonli materiallardan lenta tarzida bitumli mastika yordamida yotqiziladi.

Gidroizolyatsiyaning birinchi qatlami podval poli bilan bir tekislikda, ikkinchi

qatlami esa birinchi qavat poli plitalari ostida joylashgan bo’ladi.
Vertikal gidroizolyatsiya podval devorlarining sirtqi yopmasi va qavatlararo

ora yopmasiga bo’linadi.Gidroizolyatsiya turlarini tanlash ko’proq namligiga, yer osti suvlarining

satxiga bog’liq bo’ladi. Quruq tuproqli yerda issiq bitumni poydevor yuzasiga ikki

qayta surtish bilan chegaralanish mumkin. Nam tuproqli yerda esa podval devori sirti

mayin sement qorishmasi yoki sement oxak qorishmasi bilan suvoq qilinib, ustidan

issiq bitum ikki qayta surkab chiqiladi yoki ikki qavat rulon material yopishtiriladi.

Yopishtirilgan gidroizolyatsiya qatlami shikastlanmasligi uchun ular g’ishtin devor

bilan himoyalanadi (92-rasm).

Imorat quriladigan joyda yer osti suvlari sathi podval poli satxidan baland

bo’lgan xollarda gorizontal va vertikal gidroizolyatsiya ikki-to’rt qavat chirimaydigan

rulon-material (gidroizol, izol, shisha mato, shisha kigiz, ruberoid va boshqalar)

yopishtirish orqali hosil qilinadi. Bunda gorizontal gidroizolyatsiya qatlami podval

poli tekisligida va devorlar sikoliga to’shaladi. Vertikal gidroizolyatsiya yer osti suvi

satxidan 0,5m balandda joylashishi lozim. Buning uchun gorizontal gidroizolyatsiya

to’shamasi podval poli betonli qatlami ustidan yotqiziladi. Uning bir uchi podval

devori tagidan sirtga chiqarilib, sirtqi vertikal yuzada yer osti suvlari ko’tarilishi

mumkin bo’lgan satxdan 0,5 metr yuqorida qoldiriladi. Agar yer osti suvlarining

gidrostatik bosimi 0,8m dan ortiq bo’lsa, u xolda podval polining betonli qatlami

ustidan hamda podval devori ostidan o’tgan yaxlit temir-beton plita o’rnatiladi (93-

rasm).Agar yer osti suvlari tarkibida agressiv moddalar ham bo’ladigan bo’lsa, u

xolda poydevor betoni putssolan portlansement yoki shlakportlansement asosida

tayyorlanadi.Binoning yer ostidagi qismlarini yog’in-sochin ta’siridan himoyalash uchun

tashqi devorlar atrofiga nishobi binodan chetga qaratilgan yo’lka-otmostka qilinadi.

Otmostkalar suv o’tkazmaydigan materiallardan, ya’ni asfalt, asfalt – betondan yoki

yig’ma temir-beton plitalardan to’shalishi mumkin. Ularning eni kamida 0,5m,

nishabi 2-3% qilib olinadi.

15 – MA’RUZA

MAVZU: Deraza va eshiklar

Reja:

1) Derazalarning turlari va konstruktiv yechimlari.

2) Balkon eshiklarining turlari va konstruktiv yechimlari.

3) Kirish va ichki eshiklarning konstruktiv yechimlari..

Тayanch iboralar: Shaffof konstruksiya, rom, kesaki, naplav, framuga, impost,

srednik, tavaqa, shisha profilit.tabiiy yorug’lik, tabiiy yoritilgan, deraza va vitrajlar,

issiqlik o’tkazmaslik, issiqlik isrofini kamaytirish, xonaning tovush izolatsiyasi,

tavaqali, ochilmaydigan, surilib ochiladigan, jalyuzali, bir qavat, ikki va uch qavat

oynalangan, deraza romi, panjarasi va deraza osti taxtasi, framuga, «fortochka»,

qo’sh panjarali deraza, vitraj, balkon, lodjiya, erker.

Хona ichiga tabiiy yorug’lik devordagi vertikal yoki tomlardagi gorizontal

joylashgan ochiq o’ymalar (deraza o’rni) orqali tushadi.

Хonaning yoritilganlik darajasi qurilish norma va qoidalari asosida aniqlanadi.

Amaliyotda turar-joy binolari uchun deraza o’rni yuzasi xona poli maydonining 18

dan 15 bo’lagiga teng bo’lishi kerak. Shunda xona ichi yetarlicha tabiiy yoritilgan

bo’ladi.

Deraza va vitrajlar xonalarni tabiiy yorug’lik bilan ta’minlovchi asosiy

konstruksiyalar bo’lib hisoblanadi.

Binolarni oynalash konstruksiyalari muhim elementlardan biri bo’lib, bino

tashqi ko’rinishi (ekstrer) hamda xona ichki (interer) ko’rinishiga ta’sir etadi.

Derazalarga qo’yiladigan aosiy talablardan yana biri issiqlik o’tkazmaslik xususiyati

bo’lib, issiqlikning isrofini kamaytirish va xonaning tovush izolyatsiyasini ta’minlash

talab etiladi.

Deraza konstruksiyalarini materialiga ko’ra yog’och, metall, temir-beton va

plastmassadan tayyorlangan turlarga ajratish mumkin.

Derazalar ochilish yoki yopilish usuliga va konstruktiv yechimiga ko’ra

tavaqali (bir, ikki va uch tavaqali), ochilmaydigan, surilib ochiladigan, tavaqalari

yuqoriga yoki pastga ilingan, jal yuzali va boshqa turlarga bo’linadi (59-rasm).

Derazalar bir qavat, ikki va uch qavat oynalangan bo’lishi mumkin. Bir qavat

oynalangan derazalar issiq iqlimli rayonlarida ishlatiladi. Iqlimi yumshoq rayonlarda

joylashgan binolarda ikki qavat oynalangan derazalar qo’llanilib, bunda oynalar

oralig’ida ma’lum qalinlikda (kenglikda) havo qatlami bo’ladi. Qattiq sovuq iqlimli

rayonlarda uch qavat qilib oynalangan derazalar ishlatiladi.

Deraza o’lchamlari unifikatsiyalangan bo’lib, GOSТga muvofiq yasaladi.

Deraza balandligi odatda bino qavati balandligidan 1100-1300 mm kichik qilib olinadi. Bunda bir tavaqali derazalar eni eng kamida 600 mm, ikki tavaqali uchun

900, 1100 va 1300 mm va uch tavaqali derazalar uchun 1600-1800 mm qilib olinadi.

Derazalar asosan uch xil konstruktiv elementdan, ya’ni deraza (kesakisi) romi,

panjarasi va deraza osti taxtasidan iborat bo’ladi. Deraza kesakisi yog’och g’o’la va

taxtalardan yasalib, ularga deraza panjaralari mahkamlanadi. Katta derazalarning

mustaxkamligini oshirish uchun ularning kesakisi ichidan qo’shimcha vertikal va

gorizontal taxtachalar (“impost”) o’rnatiladi.

59-rasm. Ochilish usuliga o’ra

deraza turlari:

a–yuqoriga surilib

ochiladigan;

b–yoniga surilib ochiladigan;

v–tavaqali;

g–tavaqalari yuqoriga ilingan;

d–ochilmaydigan;

ye–jalyuzali;

j–tavaqalari pastga ilingan;

z–tavaqalari yuqoriga ilingan

podval derazasi;

i–tavaqasi o’rtaga ilingan.

Derazaning yuqori qismida joylashgan ochilmaydigan yoki ochiladigan bo’lagi

framuga deb ataladi. Deraza tavaqalari va framugani o’rab turuvchi (karkas) va uni

orasida (ichida) joylashgan hamda tavaqalarni kichik-kichik turlarga ajratuvchi

gorizontal va vertikal bruslar deraza panjaralari deb ataladi.

Maxsus o’yiqlari bo’lgan deraza panjaralariga oynalar joylashtirilib, mix yoki

metall bo’laklari (planka-shtampik) yordamida maxkamlanadi.

Тashqi tavaqa, framuga va fortochkalarni ostki gorizontal karkaslari oynadan

oqib tushgan atmosfera suvlarini xonadan tashqariga yo’naltirilishi uchun ular

nishabli qilinib, tashqi tomonga bo’rtgan bo’ladi.

Qo’sh panjarali deraza tavaqasi ochilib-yopiladigan qulay bo’lishi uchun ichki

tavaqasi tomonlari tashqi tavaqa tomonlaridan 25-35 mm kichik bo’ladi.

Konstrutkiv yechimiga ko’ra deraza kesakisi ajraladigan va yaxlit bo’lishi

mumkin (60-rasm).Deraza kesakisi devorlarda deraza o’rnida qoldirilgan maxsus yog’och

bruslarga mixlar yordamida qotiriladi. Kesaki bilan devor oralig’iga tuproq yoki gips

loyiga bulg’alangan kanop shamol va sovuq o’tmaydigan qilib tiqviladi.

Deraza qutisiga (kesakiga) chirishga qarshi ishlov berilib, uni o’rnatish paytida

chor atrofga tol yoki ruberoid o’raladi. Qurilish maydonchasiga deraza bloklari

tayyor xolda keltiriladi.

60-rasm. Yaxlit kesakili deraza blok konstruksiyasi:

1 – kesaki; 2 – saqichli kanop; 3 – mix; 4 – yog’och tiqin; 5 – ilmoq; 6 – tabaqa belbog’i; 7

– oyna; 8 – o’yiqlarni to’ldiruvchi rezgi yog’och; 9 – shtapik; 10- fortochka belbog’i; 11 –

fortochka; 12 – tavaqa; 13 – atmosfera suvlarini tashqariga yo’naltiruvchi bo’rtgan qismi (otliv); 14

– deraza panjarasi; 15 – qorishma; 16 – oq tunuka; 17 – deraza osti taxtasi.

Qurilishda tavaqa panjaralari tutash bo’lgan derazalar keng ko’lamda

qo’llanilmoqda. Bunda tashqi va ichki derazalar panjaralari go’yo bir butun tavaqali

derazadek, yaqin joylashgan bo’ladi. Bunday derazalarda yog’ochni 30% tejash,

narxini 10 % arzonlashtirish va og’irligini 1,5 marta kamaytirish mumkin bo’ladi.

Bunday derazalarning kamchiliklaridan biri xona issiqligini 25 % yo’qotish

hisoblanadi. Ularda oynalari orasidagi masofa 47 mm bo’lib, deraza panjaralari birbiri bilan burama mixlar yordamida tutashtiriladi.

Hozirgi qurilishlarda derazalarning yangi, progressiv konstruksiyalari, ya’ni bir

qavatli oyna paketlar qo’llanilmoqda. Bunday paketlar orasida havo qatlami bo’lgan

ikkita yonma-yon oynalardanuzilgan bo’lib, rezina yoki plastmassa ramkaga solingan

bo’ladi. Хozir yog’och deraza panjaralari o’rnida chirimaydigan, ko’rkam,

qurimaydigan plastmassa deraza panjaralari ham qo’llanilmoqda.

Metall quymalardan ishlangan deraza panjaralari mustaxkam, uzoqqa

chidaydigan va tashqi ko’rinishi chiroyli bo’ladi (61-rasmda deraza o’rnini profilli

oynalar) bilan to’ldirishning konstrutkiv yechimi ko’rsatilgan).Profillangan oynalarning ostki va ustki tomoni deraza panjaralarini tashkil

etgan metall profil burchaklar oralig’iga o’rnatiladi. Hozirgi me’morchilikda

struktura elementlari oralig’ini to’ldiruvchi oynaband devorlar, yaxlit panellar va

yaxlit devorlar keng ko’lamda qo’llanilmoqda. Lekin binolarda oynalanish darajasi

qancha katta bo’lsa, shuncha ko’p isiqlik yo’qotiladi, yozning issiq kunlarida esa bino

ichida temperatura ko’tarilib ketishi mumkin.

Amaliyotda vitrajlarni qo’llash ko’proq uchramoqda. Ular bir qavatli, ikki va

uch qavatli oynalardan iborat bo’ladi. Vitrajlar butun bino devorlarini almashtirishi

mumkin. Ular vertikal va gorizontal lentasimon ko’rinishga ega bo’ladi. Vertikal

binodan bo’rtib chiqqan yoki bino devori satxida joylashgan bo’lishi mumkin.

Vitrajlar oynasi vertikal yoki qiya (10-15%) qilib o’rnatiladi. Ular ancha mustaxkam

bo’lishi bilan birga issiqlik va xavo o’tkazmaslik xususiyatlari xam bor. Vitrajlar

qurilish maydonchalarida yig’iladi.

61-rasm. Deraza o’rnini

profilli oynalar bilan to’ldirish:

a – deraza o’rni kesimi; b –

profilli oyna tutashining plani;

1 – g’ovak rezina; 2 – profilli oyna

elementlari; 3 – germetik; 4 – panel

devor; 5 – sement qorishma; 6 –

payvand chok; 7 – payvandlangan

gorizontal impost; 8 – vint; 9 –

shlak paxta; 10 – g’isht; 11 –

germetik qorishma.

Eshiklar va ularning konstruktiv yechimlari

Eshiklar bino ichiga kirish va birdan biriga o’tiladigan xonalarni o’zaro

izolyatsiya qilish uchun xizmat qiladi. Ularning soni va o’lchamlari xonaga to’g’ri

kelgan kishilar soni, binoning ko’rinishi va boshqalar asosida bo’yicha aniqlanadi. Eshiklar devorlarga maxkamlanadigan rom ko’rinishidagi kesaki va ularga ilingan

tavaqadan iborat bo’ladi.

62-rasm. Eshik konstruksiyalari:

a – g’ishtin devorlarda joylashgan eshik qutisi

(kesakisi); b – parda devorlarda joylashgan eshik

qutisi; v – eshik tavaqasi shchitli; g – filyonkali eshik;

g – filyonkali eshik; d – ramkali shchitlar eshik detali;

ye – ramkasiz shchitli eshik; j, z – yog’och filyonkalar;

i – terilgan yog’och; k – filyonkasi chiqarilgan; l –

yonma-yon taxtalar o’zaro shpokalar bilan

biriktirilgan; m – yonma-yon taxtalartaxtagachalar

yordamida biriktirilgan; 1 – chaspak (palichnik); 2 –

kursicha; 3 – duradgorlik plitasi; 4 – faner; 5 – romka;

6 – chaspak (nalichnik); 7 – quti; 8 – kleylangan nagel;

9

– filyonka; 10

– terilgan yog’och; 11

– chiqarilgan

filyonka; 12

– shponka; 13

– taxtacha (planka).

Тavaqalar soniga qarab eshiklar bir, bir yarim va ikki tavaqali bo’lishi mumkin.

Binoda joylashishiga ko’ra eshiklar ichki, tashqi va shkaf eshiklariga bo’linadi.

Odatda bir tavaqali eshiklarning kengligi 600, 700, 800, 900 va 1100 mm, ikki

tavaqalikniki esa 1200, 1400 va 1800 mm ga teng qilib olinadi. Тurar-joy binolari

eshiklarining balandligi 2000 va 2300 mm ga teng bo’ladi. Evakuatsiya uchun

mo’ljallangan maxsus xonalar va xizmat eshiklarining balandligi (podval, shkaf

eshiklari) 1200 va 1800 mm bo’lishi mumkin.

Eshik kesakisida tavaqani ilintirish uchun chuqurligi 15 mm, eni eshik tavaqasi

qalinligiga teng bo’lgan o’yiq bo’ladi. Ayrim xollarda eshik tepasida ochilmaydigan

deraza-framugalar ham bo’lib, ular daxliza tabiiy yorug’lik tushishi uchun qilinadi.

Uni o’rnatish uchun eshik romiga qo’shimcha gorizontal o’rtalik qo’yiladi.

Ichki devor eshiklarida ostona qo’yilmaydji. Eshik kesakisi devorlarda

qoldirilgan maxsus yog’och probkalarga mixlar bilan qotiriladi. Eshik kesakisi

chirishga qarshi ishlov berilgan bo’lib, o’rnatishda chetlariga (devor bilan kesaki oralig’iga) tol o’raladi. Parda devorlarda eshik kesakisi bilan devor konstruksiyasi

oralig’idagi yoriq “nalichnik” bilan berkitiladi (62-rasm).

Konstruktiv yechimlarga ko’ra eshiklar taxta shchitli va filyonkali bo’lishi

mumkin. Тaxta shchitli eshik tavaqasida brusoklardan tuzilgan rom va yaxlit

to’rsimon shchit ikki tomonidan faner yoki yog’och qirindi plitasi bilan qoplangan

bo’ladi.

Flyonkali eshik tavaqasi o’rab turuvchi belbog’, o’rtama (ora element) va ular

orasini to’ldiruvchi filyonkalradan iborat bo’ladi. Filyonkalar taxta, faner, yog’och

qirindi plitasi kabilardan tayyorlanadi. Тashqi eshiklarga ichchiqlik o’tkazmaydigan

materiallar, ya’ni mineral, tola, voylok va boshqalar puxta o’rnashtirilgan bo’lishi

kerak.

Muvaqqat binolarda duradgorlik eshiklari (taxtalarni yonma-yon

joylashtirilgan) o’rnashtiriladi. Brandmauer devorida, zinapoya kataklarida va

chordoqlarda qiyin yonuvchi eshiklar o’rnatiladi. Shu maqsadda eshik

konstruksiyasiga asbest elementlari kiritilib, hamma tomoni po’lat tunuka bilan

o’raladi. Eshiklarning asosiy jixozlari metall oshiq-moshiq, tutqich, qulf va eshik

lo’kidoni hisoblanadi. Keyingi paytlarda ayrim jamoat binolarida qalin oynali (10-

15mm) eshiklar ham qo’llanilmoqda.