1.«O‘zbekiston tarixi» fanining predmeti, nazariy- metodologik tamoyillari va uni o‘rganishning ahamiyati. Barkamol avlod tarbiyasida Vatanimiz tarixining o‘rni

28. Movarounnahrning mug‘ullar bosqinidan keyingi ijtimoiy- iqtisodiy ahvoli.

Asrlar davomida moddiy va ma’naviy madaniyati rivojlanib kelgan O‘rta Osiyodagi ko‘pgina shaharlar- Buxoro, Samarqand, Xo‘jand, Termiz, O‘tror, O‘zgan, Urganch, Kesh kabilar vayronaga aylayatirildi. Dehqonchilik vohalari xarobalarga aylandi. Mo‘g‘ul bosqinchlari mahalliy aholiga hamda ularning madaniyatiga hech bir shafqat qilmadilar. Arab tarixchisi Ibn al-Asir (1160-1214) O‘rta Osiyodagi mo‘g‘ul bosqini haqida shunday yozadi: «...Xitoy chegaralaridan bir xalq chiqib, Turkistondagi Kashg‘ar va Balasog‘un kabi viloyatlarni, Movarounnahrdagi Samarqand, Buxoro va boshqa shaharlarni... vayron etib, qirg‘in qilib, talon-toroj qilib egalladi. Tatarlar (mo‘g‘ullar) hech qaysi shaharni omon qoldirmadilar, ketayotib vayron etdilar. Ular nimaniki yonidan o‘tgan bo‘lsalar, uzlariga yoqmagan narsalarga o‘t qo‘ydilar».

O‘rta Osiyo xalqlari mo‘g‘ul bosqinchlariga qarshi qahramonona kurash olib bordi. Xususan, O‘tror hokimi Inalxon, Buxoro mudofaachilari Ixtiyoriddin Qushlu, Hamid Pura Qoraxinoy, Suyunchixon, Xo‘jand hokimi Temur Malik, Urganch shayxi Najmiddin Kubro, shahzoda Jaloliddin kabilar Vatan mustaqilligi va ozodligi uchun qon tukib kurashdilar. Ammo ular ona-yurt ozodligini saqlab qolisha olmadi. Mo‘g‘ullar istilosi oqibatida Movarounnahr va Xurosoning obod viloyatlari, shaharlari xarobazorga aylantirildi.
Zarafshon, Marv, Xorazm vohalarida sug‘orish tarmoqlari buzib tashlanishi natijasida yam-yashil dalalar, bog‘-roklar xarobazorga aylandi. Bu davrda ilm-fan va ma’rifatga etkazilgan jarohat ham oz bo‘lmadi.
Bosqinchilar to‘s-to‘poloni vaqtida Buxoroda, Samarqandda, Urganchda bir nechta kutubxonalar yonib ketdi. Misol uchup Buxoroda «Mas’udiya» madrasasi va katta kutubxona yonib ketdi. Faqat XIII asrping 70-80- yillariga kelib O‘rta Osiyoda asta-sekinlik bilan bo‘lsa-da, shahar hasti, hunarmandchilik jonlana boshlandi. Mo‘g‘ul bosqini davrida inqirozga yuz tutgan v fan-adabiyot, ma’rifat va madaniyatning ayrim tarmoqlari ham tiklana boglaydi. XIII asrda Buxoroda «Mas’udiya» va «Xoniya» madrasalari qurildi. Jaloliddin Rumiy, Sa’diy SHeroziy, Amir Xusrav Dexlaviy kabilar adabiyot sohasida ijod etdilar. Undan tashqari Abu Umar Mirxojiddin Jusjoniyning «Tabaqoti Nosiriy», Alouddin Otamalik Juvayniyning «Tarixi jahon gushay» («Jahon fotihlari taraxi»), Fazlullloh Rashididdinning «Joms at-chavorix» («Tarixlar to‘plami») kabi tarixiy asarlari yaratiladi.
XIV asr o‘rtalarida CHingizxon egallab olgan erlar uning merosxo‘rlari qul ostida bo‘lsa ham, bu erlar mayda bo‘laklarga bo‘linib ketib, ularda toju taxt, hokimiyat uchun o‘zaro nizolar kuchayib ketgan edi. 1348 yilga kelib SHarqiy Turkiston erlarida Mo‘g‘uliston feodal davlati tashkil topdi, uning xoni etib CHig‘atoy avlodidan Tugluq Temur ko‘tarildi. Tug‘luq Temur dastlabki davrlardanoq o‘z erlarini kengaytirish maqsadida Movarounnahr erlariga bir necha harbiy harakatlar uyushtirdi. XIV asr o‘rtalariga kelib, chig‘atoy ulusidagi barqarorlik Qozonxon vafotidan so‘ng (1336-1347) barxam topdi. Siyosiy va iqtisodiy inqiroz Amir Qozag‘on (1347-1357) davrida yanada avj oldi. Amir Qozag‘on fitna natijasida o‘ldirilgach, CHig‘atoy ulusi beklari o‘zlarini mustaqil deb e’lon qildilar: Keshda Amir Xoji Barlos, Xo‘jandda Boyazdi jaloyir, Balxda O‘ljoy Bug‘o Suldus, SHibirgonda Muxammad Xoja Aperdi nayman, Xuttalonda Amir Kayxusrav va O‘ljoy Aperdi, Totkand va Saripulda Xizr YAsovuriy, Ko‘xistonda Amir Sotilmish xukmronlikni qo‘lga kiritdilar. 1348 bil taxtni egallagan Tug‘luq Temur Movarounnaxrda o‘z mavqeini tiklash uchun ikki marta (1360-1361) yurish qildi. SHu vaqtda Tug‘luq Temur xizmatiga kirgan Amir Temur SHaxrisabz xokimi etib tayinlandi.