|
29. Mug‘ul bosqinchilariga qarshi milliy – ozodlik kurashi. Temur Malik, Jaloliddin Manguberdi, Mahmud Torobiy.
Xo‘jand himoyasiga shaxar qal’asi qo‘mondoni Temur Malik katta jonbozlik ko‘rsatadi.
Mamlakatdagi eng buyuk shaxarlarning qo‘ldan ketishi Alovuddin Muxammad Xorazmshohni qattiq larzaga soladi. Saroyda fitna va xiyonat kuchayadi. Qunduz, Badaxshon xokimlari undan yuz o‘girishdi. 1220 yil aprelda Muxammad Xorazmshoh Nishopurga keldi. Ammo Subutoy no‘yonning uni ta’qib etib kelayotgani sababli hech kim Muxammad Xorazmshohni kutib olmadi va Kaspiy dengizdagi Ashura orolida qo‘nim topdi. U 1220 yil dekabrda Jaloliddin taxt vorisi etib tayinlab, bir oz o‘tmay vafot etdi. Xorazmshohning O‘zloqshoh va O‘qshoh ismli o‘g‘illari mo‘g‘ullar tomonidan o‘ldiriladi. Mo‘g‘ullarning Urganchga xujumi chog‘ida shaxarda 110000 qo‘shin bor edi. SHaxar ximoyasida Jaloliddin, Temur Malik, Axmad ibn Umar Xivaqiy-SHayx Najmiddin Kubro kabi sarkarda va ulamolar mislsizqaxramonliklar ko‘rsatdilar. Urganch qamal etti oy davom etdi. Mo‘g‘ullar bu erda bir necha o‘n minglab odamlarni qirg‘in qildilar. Garchi Xorazmshoh amirlaridan Faridun Udiy boshchiligidagi sarbozlar mo‘g‘ullarni shaxardan xaydab chiqargan bo‘lsada, shaxar mo‘g‘ullar tomonidan qaytadan bosib olindi va manbalarga ko‘ra Urganch axolisidan million kishi o‘ldirilgan.
Jaloliddin va Temur Maliklar umrlarining oxirigacha mo‘g‘ullarga qarshi kurashlarga raxbarlik qildilar. Jaloliddin Manguberdi 1231 yil avgustida xinona o‘ldirildi. Mo‘g‘ullar tomonidan bosib olingan hududlarda esa keyinchalik ulus vujudga keldi. CHingizxon xalqi xayotlik vaqtidayoq bosib olingan hududlarni to‘rt o‘g‘liga boshqarish uchun taqsimlab bergan edi. Irtish daryosining narigi tomonidan to «mo‘g‘ullar otining tuyog‘i etgan joy» gacha bo‘lgan erlar, Sirdaryoning quyi oqimi (Sig‘noq, Barchinlig‘kent, Janikent, Ashnas shaxarlari) va Xorazmning shimoliy-g‘arbiy hududalri to‘ng‘ich o‘g‘li Jo‘chiga berildi. Jo‘chining yaylovlari Irtishda, qishloq joyi Sirdaryoning quyi oqimi edi.
Qoshg‘ar, Ettisuv, Movarounnaxr ikkinchi o‘g‘li CHig‘atoyga berildi. CHig‘atoyning qo‘shi Ili daryosi bo‘yida edi. Uchinchi o‘g‘li O‘g‘adoyxonga G‘arbiy Mo‘g‘uliston va Tarbag‘atoy o‘lkasi ajratildi. Uning qo‘shi CHuguchakda edi. CHingizxonning kenja o‘g‘li Tuluyga esa otasidan Xalxa Mo‘g‘uliston, ya’ni, SHimoliy Mo‘g‘uliston meros qoldi. Uning qo‘shi Kerulen daryosi bo‘yida edi. Jo‘chining o‘g‘li Botuxon (1227-1255), O‘g‘adoy (1227-1241) va Tuluyning o‘g‘li Munqa(1251-1260) zamonida mo‘g‘ullar saltanati ijtimoiy-siyosiy xayotida muhim o‘zgarishlar bo‘ldi va Oltin O‘rdaga asos solindi.
CHig‘atoy (1227-1241) o‘z erlariga inju tarzida egalik qilgan. Olg‘uygacha (1261-1266) bu erlarda xoqonning hokimiyati joriy etilgan. Xoqon nomidan CHig‘atoy ulusini Maxmud YAlavoch boshqargan. 1239 yilda u Xitoyda Pekinga xokim etib tayinlangach, o‘rniga o‘g‘li Ma’sudbek (1239-1289) o‘tqazilgan. Harbiy xokimyat, axolini ro‘yxatdan o‘tkazish, soliq yig‘ish ishlari doruxachi va tanmachi deb atalgan mo‘g‘ul amirlari qo‘lida bo‘lgan.
Maxmud YAlavoch Xitoyga jo‘natilgan, Ma’sudbekka Uyg‘uristonga qarashli Xo‘tan, Qoshg‘ar, olmaliq, Qoyalikdan to Samarqand va Jayxun daryosi sohillarigacha, Beshbaliq va Qoraxo‘ja erlari in’om etilgan. CHig‘atoy ulusida Kepakxon xukmronligi davrigacha (1309, 1318-1326) siyosiy barqarorlik bo‘lmadi va bir qancha siyosiy kurashlardan so‘ng, 1251 yil Qoraqumda bo‘lgan qurultoy qaroriga ko‘ra CHig‘atoy ulusi ikki qismga bo‘linib ketdi: SHarqiy Turkiston, G‘ulja o‘lkasi, Ettisuv, Farg‘onaning shimoliy-sharqiy qismi qoon ixtiyorida qolgan bo‘lsa, movarounnaxr, Farg‘onaning g‘arbiy qismi Oltin O‘rda ko‘l ostiga o‘tdi.
Olg‘uy ibn Boydar ibn CHig‘atoy (1261-1266) CHig‘atoy ulusini Oltin O‘rda ta’siridan qutqarish choralarini ko‘rgan bo‘lsa, Baroq ibn Yisonqur ibn Komkor ibn CHig‘atoy (1266-1271) CHig‘atoy ulusini ancha kuchayishiga erishdi. Biroq, ko‘p o‘tmay CHig‘atoy ulusiO‘g‘dayning nabirasi Kaydu va Oltin O‘rda xoni Mangu Temur (1267-1280) ta’siriga tushib qoldi. Kaydu CHig‘atoy ulusi taxtiga Baroqxonning o‘g‘li Duvaxonni (1291-1306) o‘tkazdi. Andijonning tiklanishi, O‘zganning Farg‘ona o‘lkasi poytaxtiga aylantirilishi uning nomi bilan bog‘liq. Duvaxon Kaydu bilan xamkorlikda katta e’tiborga erishdi. Duvaxon vafotidan so‘ng uning o‘g‘illari Kunjakxon va tolg‘u ibn Qudug‘ay ibn Bo‘ri mutugan ibn CHig‘atoylar xonligi uzoqqa cho‘zilmadi.
Kepakxon urug‘doshlarining barcha nizolariga barham berdi va markaziy xokimyatni mustaxkamlashga xarakat qildi. CHig‘atoy davlatining rivoji, shaxarlar qurilishiga omil bo‘lgan pul va ma’muriy isloxotlar Kepakxon nomi bilan bog‘liq. Nasafdan ikki farsax masofada qurilgan Qarshi shaxri uning nomi bilan bog‘liq. Ma’muriy isloxotlarga ko‘ra mamlakat Buxoro va Samarqand vioyatlrida tumanlarga, Farg‘ona va SHarqiy Turkistonda orchinga (poytaxt atrofi noxiyalari) bo‘lindi. YAngi pul birligi «kepakiy» deb yuritilgan va bir dinor kepakiy ikki misqol, bir dirham kepakiy uchdan bir misqolga teng bo‘lgan.
1326 yil Duvaxonning o‘g‘illari Elchigidoy va Durra Temur o‘rtasida taxt uchun kurashlar boshlandi. Keyinchalik taxtni egallagan Alovuddin laqabli Tarmashirin (1326-1334) mustaxkam mavqega ega bo‘ldi. Duvaxonning nabiralari Buzan, CHankshi, Esun Temur 1334-1338 yillarda nomigagina xon bo‘lib turdilar. XIV asr 40-yillarida CHig‘atoy ulusi ikkiga-Ettisuv,, Farg‘onaning SHarqiy qismi, SHarqiy
Do'stlaringiz bilan baham: |
