1980-yillar tarjimashunoshlik deb atalgan va tez qanot yoyib borayotgan fan uchun kuchayish davri bo‘ldi

Mavlono Lutfiy Sharafiddin Ali Yazdiyning tarixiy dalillarga asos­lanib yozilgan va Amir Temur tarixini o‘rganishda birdan-bir qim­mat­li asar bo‘lgan “Zafarnoma”ning juda ko‘p baytlarini fors tilidan tarjima qilgan (“Zafarnoma” muallifi Sharafiddin Ali Yazdiy ham tarixchi, ham olim, ham shoir bo‘lgan. Uning haqida Alisher Navoiy o‘zining “Majolisun-nafois” asarida qiziq ma’lumotlar beradi³⁶). “Zafarnoma” asarining baytlarini Lutfiy tarjima qilganligi haqida Navoiy shunday deb yozadi: “Va mavlono (Lutfiy – J.Sh.)ning “Zafarnoma” tarjimasida o‘n ming baytdin ortuqroq masnaviysi bor”³⁷. Suyima G‘aniyev nashrga tayyorlagan “Majolisun-nafois”ning ilmiy-tanqidiy matnida Lutfiy tarjima qilgan baytlar soni ikki ming deb xato ko‘rsatilgan (O‘sha kitob, 34-bet).

Alisher Navoiy. O‘zbek xalqining buyuk shoiri, dunyo adabiyotining ulug‘ siymosi Alisher Navoiy qadim o‘zbek adabiy tilining yaratuvchisi, har ikki tilda she’r yozuvchi – ik­ki til egasi “zullisonayn” nomini olgan genial mutafakkir edi. Navoiy o‘zining juda kup olamshumul asarlari bilan mashhur. Bular: “Xazoyinul-maoniy” (Asar to‘rt devonni o‘z ichiga olgan), “Xamsa” (besh doston: “Hayratul-abror”, “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Sab’ai sayyor”, “Saddi Iskandariy”), “Mahbubul qu­lub”, “Majolisun-nafois”, “Mezonul-avzon”, “Muhokamatul-lug‘atayn” va b. Navoiy fors tilida katta bir devon tuzdi, u fors tilida Foniy ta­xallusi bilan she’rlar yozar edi. Uning ba’zi asarlari o‘z zamonasida­yoq boshqa tillarga tarjima qilindi.

Navoiy asarlarining boshqa tillarga tarjimasi katta ilmiy tadqiqot ishi­ni talab qiladi. Genial shoir, olim, mutafakkir, muarrix Navoiy mo­hir tarjimon ham edi. U fors-tojik adabiyoti namoyondasi Abdurahmon Jo­­miyning “Nafahotul-uns” (Yoqimli shabada) degan eng yirik asarini, “Chil hadis” (Qirq hadis) va “Nazmul-javohir” (Javharlar tizmasi) nom­li kitobni forschadan o‘zbekchaga tar­jima qildi. Bundan tashqari, Fa­ri­diddin Attorning “Mantiqut-tayr” asaridan ayrim hikoyalarni tarji­ma qilib, o‘zi ham bir qancha hikoyalar yozib, unga “Lisonut-tayr” de­gan nom berdi.

XX asrning 20-yillariga qadar Navoiy tarjima qilgan “Qirq hadis”­ning bir qancha qo‘lyozmalari va litografik nashrlari bor. Qo‘limizda bu asarning ma’lum bir tanqidiy matni bo‘lmagani uchun Sharqshunos­lik instituti qo‘lyozmalar fondida saqlanayotgan qo‘lyozmadan (inr. № 9762) foydalandik. Jomiy arab tilidan forschaga ag‘dargan “Qirq hadis”ni Navoiy o‘z­bek tiliga tarjima qilganini aytib, o‘zining ustozi va do‘stiga tahsin va ta­shakkur bildiradi va bu asarni qachon tarjima qilgani haqida muqad­di­ma­da yozadi:

Chun safo ahli pok far Jomiy,

Pok farjomu pok farjomi.

Ul yaqin sori dastgir manga,

Qiblau ustodu piyr manga,

Ki tutubdur jahonni tasnifi,

Nazm devonu nasr ta’lifi…

Qo‘lyozmada sahifa boshida arab tilidagi matn, pastda esa o‘zbek­cha tarjimasi beriladi. Litografiya yo‘li bilan nashr qilingan nusxada (inv. №5536) esa boshda arabcha matni, o‘ng tomonda Jomiyning fors­cha tarjimasi, chap tomonda Navoiyning o‘zbekcha tarjimasi berilgan. Bu nusxada Jomiyning kirish so‘zi (fors tilida) va Navoiyning muqad­dima­si bosilgan. Navoiy Jomiyning “Nafahotul-uns min xazirotil-quds” (Pok huzurlardan do‘stlik hidlari) kitobini bir qancha o‘zgarishlar bilan tarjima qilib, unga “Nasoimul-muhabbat min shamoyimil-futuvvat” (“Muhabbat shabadasi”) deb nom qo‘ygan. Qo‘lyozma Sharqshunoslik instituti fondida saqlanmoqda (inv.№ 857). Atoq­­li navoiyshunos Olim Sharafiddinov o‘zining “Alisher Na­vo­iy” degan asarida ham shunday fikrni ilgari surgan edi³⁸.

Navoiyning o‘zi “Lisonut-tayr” asarini Farididdin Attorning “Man­ti­qut-tayr” kitobining tarjimasi deb hisoblaydi. Lekin ba’zi bir olim­lar buni e’tirof qilmay, uni butunlay original asar tarzida tekshirib, Navoiyning tarji­ma qilgan hikoyalarini uqtirib o‘tmaydilar.