1980-yillar tarjimashunoshlik deb atalgan va tez qanot yoyib borayotgan fan uchun kuchayish davri bo‘ldi

5.1. Arab va fors-tojik tillaridan tarjima qilingan asarlar

Tarjima tarixi juda qadim zamonlardan boshlanadi. O‘sha davrlardan buyon turli tillarda so‘zlashuvchi xalqlar bir-birlari bilan muo­ma­la qilganlarida tarjimon (tilmoch) orqali ish bitirganlar. Savdo-sotiq ishlarida, diplomatik muno­sa­bat­lar va madaniy aloqalarda hamma vaqt tarjimaga zarurat tug‘il­gan. Xalqlar o‘z tarjimonlariga katta hurmat bi­lan qa­ra­ganlar. Ularning nomlari tarix sahifalarida yozilib qol­gan.

O‘rta Osiyo xalqlarining madaniyati ham qadim­dan boshlanadi. Arablar istilosiga qadar ham O‘rta Osiyoda yashab ijod qil­gan olim va yozuvchilar o‘zlaridan keyin boy ilmiy va adabiy meros qol­dir­ganlar. Ular orasida ko‘pgina tarjima asarlarining mavjud bo‘l­ganligi haqiqat. Ammo mamlakat arablar istilosi os­ti­da ekan, bu asarlar islom diniga qarshi deb yondirib yuborilgan. VII asrda Iroq, Suriya, Falastin, Eronni bosib olgan arab istilochi­lari Marv, Xorazm, Buxoro va Samarqandni qo‘lga kiritadilar. Dastlab islom dini O‘rta Osiyo xalqlariga qabul qildiriladi. Qadimgi Xorazm, so‘g‘d yozuvlari o‘rniga arab yozuvi joriy qilinadi. Madrasalarda arab tilini o‘rganish majburiy qilib qo‘yi­ladi. Arab istilochilari turk va fors tillarini bilgan tarjimonlardan turkiy xalqlar bilan arablarni bir-biriga bog‘lovchi vosita sifatida foy­da­lanadilar. Islom dini mamlakatda hukmron din, arab yozuvi yagona yo­zuv, arab tili esa adabiy til bo‘lib qoldi. Olim va shoirlar arab tili­da kitoblar yoza boshlaydilar. Arablar istilosi davrida eng ko‘p tarjima qilingan asarlar tarixiy-badiiy janrda yaratilgan kitoblar bo‘lib, ularni ko‘­pincha adib, shoirlar tarjima qilar edilar. Bir necha asrlar davomida O‘rta Osiyoda arab xalifaligi hukmronligi hakm suradi. IX asrning boshlaridayoq O‘rta Osiyoda mustaqil feodal davlatlar tuzi­ladi. Tohiriylar sulolasi boshlanadi. Bu sulola 873 yilda yakson etilgan edi. Uning o‘rniga Somoniylar sulolasi boshlanadi. 874 yilda Ismoil Somoniy hukmron bo‘ladi. U tarqoq feodal hukumatlar qarshiligini bostiradi va ularni birlashtirib, yirik davlat tuzadi. Somoniylar davrida adabiyot, san’at, madaniy ha­yot rivoj topadi. Katta-katta olimlar, tarixchilar yetishib chiqadi. Foro­biy, ibn Sino, Beruniy kabi olimlar o‘z asarlarini arab tilida yozadilar. 359 yilda vafot etgan olim Abu Bakr Muhammad bin Ja’fariy Narsha­xiy Buxoro tarixiga “Tahqiqul-viloyat” (O‘lkani o‘rganish) asa­ri­ni yoz­di. Asar fors tiliga, keyingi davrlarda rus tiliga ham tarjima qilingan.

Eng qadimiy asarlardan biri 922 yilda vafot etgan Abu Ja’far Mu­ham­­mad bin Jarir Tabariyning “Tarixi Tabariy” nomli bir necha tomli asari bo‘lib, 963 yilda Buxoroda somoniy amirlari saroyida vazir bo‘l­gan Mir Abu Ali bin Muhammad Bal’amiy asarni tojikchaga qisqar­tirib tarji­ma qilgan. Keyinchalik asar boshqa tillarga tarjima qilin­gan. “O‘zbekiston tarixi”da Tabariy va Bal’amiy haqida shunday so‘zlarni o‘qiymiz: “Somoniylar saroyida tarix va geografiya­ga katta e’tibor qa­ra­til­gan. Movarounnahrda tarix va geografiyaga oid ko‘p sonli asarlar qi­zi­qib o‘qilgan. Ma’daniy, Balozuriy, Tabariy, ibn Miskaviy va bosh­qa­lar o‘sha davrning mashhur tarixchilari edi.

Tabariyning asari XVIII asrda o‘zbek tilining qashg‘ariy lahjasida tarjima qilingan. Tarjimonning shaxsi noma’lum, ammo uning aytishi­cha, asar Yorkand hokimi Mirza Muhammad Husayn Hakimbek amri bilan tarjima qilingan (inv. №2470. SVRning V tom, 18-b. qarang). Bal’amiy tarjimasini Xiva xoni Muhammadrahim II (Feruz)ning amri bilan mashhur tarixchi va shoir Muhammad Yusuf Bobojon o‘g‘li Bayoniy 1882 yilda o‘zbekchaga tarjima qila boshlagan. Bu tarjima­ning qo‘lyozmasi Sharqshunoslik instituti fondida saqlanmoqda (inv. № 1229). Tabariy asari Bal’amiy tarjimasi or­qa­li bir necha tilga tarjima qilinganligi bu kitobning naqadar mash­hur ekanligini ko‘rsatadi. Tarji­ma jarayonida asarga bir qancha qo‘shimcha kiritilib, hajmi ham ancha kengaytirilgan.