1980-yillar tarjimashunoshlik deb atalgan va tez qanot yoyib borayotgan fan uchun kuchayish davri bo‘ldi

4.1. Nazm va tarjima

Badiiy tarjima sohasida xohlagan barcha adabiy usulga qaraganda she’riyat tarjimasi muammosini o‘rganib chiqishga ko‘p muddat sarf qilinadi.

Ko‘plab izlanishlardan, ularning yakkaxon ishlari yoki shaxsiy muammolarini o‘rganish ko‘zda tutilgan.

Matn tarjima qilishda davrlarda vaqtdan uzoqlashsa eng katta muammodir, bu shoirning balki uning zamonfoshlarini, shuningdek, she’r mazmunining halokatini ham anglatar edi.

Maykl Rifater²³ o‘zining “She’riyat semiotikasi” kitobida kitobxongina matn va sharhlovchi o‘rtasidagi bog‘lanishni hosil qilishini ta’kidlaydi va quyidaga ishora qiladi:

“Kitobxonning she’r mazmunini ishlab chiqishi she’rlararo emas, ba’lki og‘zaki assotsatsiyani kuchayishida. Bunga esa she’r matniga ikki alomat – nogrammatik mimikalar va grammatik mazmun tarmoqlariga muhtojdir.”

U ayni shu ikkilanishdan she’r yozishni talab etadi. Nihoyasiz ravonlik she’rga yaqinlashadi va uning kitoblari boshida bu qatlam ma’nosi bir necha bor o‘qilgandagina o‘z aksini topadi.

Tarjima va tanqidiy talqin o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni ko‘rsatish uchun:

She’rdan ilhomlangan she’r

She’r haqida she’r

Taqlid

She’rning tiliga oid tanqidiy insho

Boshqa tilga nisbatan tanqidiy insho

Nasriy tarjima

She’r

Talqin

She’riyat

She’riy tarjima talqin turlari va taqlid turlari nuqtalari kesishgan o‘qda joylashgan. Bundan tashqari, tarjimon berilgan matning “yangi” turlarini yaratishda davom etadi va bunda asosiy maqsad “mukammal” tarjimaga yetish bo‘lmaydi, chunki har bir oldingi ko‘rinish ma’no jihattan bog‘langan bo‘lib, tarjima o‘zining davri uchun o‘qish imkoniyatini yengillashtiradi va bundan tashqari, tarjimaning o‘zi ham shaxsiy hisoblanadi. Morrisning “Homer” asari yoki “Biovulf” asari ikkalasi ham o‘ziga xos, chunki ular Morrisning arxaik shaklga va tilga nisbatan prioritetlari va majburyatlaridan kelib chiqishadi, ular Viktoriya davriga mansub. Tekst va metatekstning katta farqi shundaki, ulardan biri vaqt va joy bilan mahkamlangan, boshqasi esa o‘zgaruvchan. Faqatgina bitta “Ilohiy komediya” bor, ammo son-sanoqsiz sharhlar va nazariyada yana son-sanoqsiz tarjimalar bor.

Ungarettining ijodiga e’tibor qilaylik²⁴:

Vallone, 20 April 1917

Un’altra notte,

In quest’oscuro

colle mani

gelate

distinguo

il mio viso

Mi vedo

abbandonato nell’infinito

Ungarettiga xos ravishda, she’rning fazoviy tuzilishi, butun strukturaning muhim ichki qismi bo‘lib, shoirning o‘ziga hos grammatik tizimini hosil qolish uchun og‘zaki tizim bilan kesishadi. So‘ng, tarjimon uchun, manb’a tili matnning fazoviy tuzilishi hisobga olinishi kerak, ammo pastdagi ikki versiyadan ba’zi o‘zgarishlar joy olganligi aniq ko‘rinib turibdi.

A) In this dark B) In this dark

with frozen hands with hands

I make out frozen

my face I make out

my face

I see myself I see myself

adrift in infinite space abandoned in the infinitive

(Patrick Creagh) (Charles Tomlinson)

A versyada faqatgina olti qator bor, asl matnda va B versiyada esa yetti qator va buning sababi, ingliz sintaksisining 1.2da atayin ravishda tartibga solinishidir. Lekin B versiya, “frozen” sifatini va unga parallel ravishda “gelate”ni saqlab qolish maqsadida tarjima tili sintaksisini buzadi. Ammo bunday sintaksis buzilishidan maqsad italyan qoydalarini ingliz tili strukturasida qo‘llashdan kelib chiqqan qaror tufaylidir va asl matnga nisbatan so‘zlar ketma-ketligi(sintaksis)ga butunlay boshqacha ta’sir ko‘rsatadi. Holbuki, asl matning kuchi - so‘z tartibining muntazamliligidan, ammo inglizcha matn g‘alatilikka (tartibsizlikka) moyildir.

Angaretti she’rining ikkala tarjimasi ham asl matnga xos vizual strukturani yasashga harakat qilgan, lekin ingliz va italyan sintaksisi (so‘z tartibi) o‘rtasidagi farq kattalik qilgan.