1980-yillar tarjimashunoshlik deb atalgan va tez qanot yoyib borayotgan fan uchun kuchayish davri bo‘ldi

2.5. Ilk nazariyotchilar

O‘n beshinchi asrda chop etish uskunalarining kashf etilishi tarjima hajmini yanada oshirdi. Shu bilan birga, tarjima nazariyasini shakllantrishga bo‘lgan jiddiy urinishlar ham qilindi. Tarjimaning vazifasi uni o‘rganish bilan birgalikda o‘zgarib bordi.

Tarjima nazariyasini shakllantirgan birinchi yozuvchilardan biri fransuz gumanisti Etienne Dolet (1509-1546) edi. U keyinchalik Platonning mangu hayotga ishonchsizlik ma’nosidagi diologining noto‘g‘ri tarjimasi uchun qatl qilingan. 1540-yilda Dolet tarjima prinsplari bo‘yicha qisqa ma’lumotlarni “La maniere de bien traduire d’une langue en aultre” (“Qanday qilib bir tildan boshqa tilga yaxshi tarjima qilish mumkin”) nomi ostida nashrdan chiqardi va tarjimonlar uchun beshta prinspni belgilab berdi:

1) tarjimon muallifning hissiyot va ma’nosini to‘la tushunishi kerak, garchi u noma’lumliklarga aniqlik kiritish huquqiga ega bo‘lgan bo‘lsa-da;

2) tarjimon ham, asliyat tili ham tarjima tili bo‘yicha mukammal bilimga ega bo‘lishi kerak;

3) tarjimon so‘zma-so‘z renderlardan qochishi kerak;

4) tarjimon umumiy qo‘llaniladigan muloqot shakllaridan foydalanish kerak;

5) tarjimon munosib ohang ishlab chiqarishda so‘zlarni to‘g‘ri tanlashi kerak.

Doletning tamoyillari aniq tartibda keltirilgan deya baholaniladi va tarjima tilini tushunishga jiddiy e’tibor berish kerak. Tarjimon lingvistdan ko‘ra ancha chuqur bilimga ega bo‘lmog‘i lozim. Tarjima asar tiliga ilmiy va hissiy yondashuvni talab etadi va tarjima joy olishi lozim bo‘lgan makondan xabardorlikni qamrab oladi.

Doletning qarashlari Jorj Chapman¹² (1559-1634) tomonidan “Homer buyuk tarjimon” kitobida takrorlandi.

U o‘zining “İlliada” tarjimasidagi “kitobxonlarga maktubi”da bu nazariyani takrorlaydi. Maktubda Chapman tarjimon quyidagilarni bajarish kerakligini ta’kidlaydi:

1) so‘zma-so‘z renderlardan qochish;

2) original “ruhi”ni berishga erishish uchun harakat;

3) so‘zlar va boshqa variantlar ustida ilmiy tahlil orqali tarjimada yo‘qotishlardan qochishga intilish.

She’riyatning ilohiy ilhomlantiruvchi Platonik ta’limoti tarjimon uchun aks sadodir. Unda orginal “ruh” va “ohang”ni boshqa madaniy kontekstda qayta yaratish faraz qilinadi. Shuning uchun tarjimon har ikkala texnik va metafizik darajada orginalga yaqinlashgan matn uchn muallif va auditoriya oldida burch va mas'uliyatga ega.