1917 yilning mart aprel oylari o’lkaning siyosiy uyg'onishida burilish davri bo’ldi

II-bob. Turkiston jadidlari tafakkurida jamiyatni modernizasiyalash 

masalasi. 

II.1. Jadidlar tafakkurida obod turmush g’oyalari. 

Jadidchilik  oqim  emas,  xarakat.  Ijtimoiy,  siyosiy.  ma’rifiy  xarakat  deya 

yuqorida  takidlagan  edik.  Yakingacha  xam  u  faqat  ma’rifatchilik  xarakati  deb 

kelindi.  Bu  ataylab  qilingan  edi.  Maqsad  —jadidchilikning  doirasini  toraytirish, 

sotsialistik-  kommunistik  mafkuradan  boshqasi  keng  xalq  ongini  qamrab  olishi, 

egallashi mumkin emas,  degan soxta tushunchaning asorati edi. Aslida esa: 

1)  jamiyatning  barcha  qatlamlarini  jalb  eta  oldi.  Uyg’onish  mafkurasi  

bo’lib xizmat qildi; 

2) mustaqillik uchun kurash olib bordi. Uning g’ayrat va tashabbusi bilan 

dunyo  ko’rgan  Turkiston  muxtoriyati  bu  yo’ldagi  amaliy  xarakatning  dastlabki 

natijasi edi; 

3)  maorif  va  madaniyatni,  matbuotni  ijtimoiy-siyosiy  maqsadlarga 

moslab chiqdi. 

Turkistondagi 

jadidchilik 

XIX 

asrning 

80-yillarida 

Rossiya 

musulmonlari,  xususan,  Kavkaz  va  Volga  bo’yida  yoyilgan  shu  nomdagi 

taraqqiyparvarlik xarakatining bevosita ta’siri va samarasi sifatida dunyoga keldi. 

Bunda  yuqorida  nomini  zikr  etganimiz  Ismoilbek  Gaspralining  «Tarjimon» 

gazetasi  (1883)  va  u  asos  solgan  «usuli  jadid»  (ikkinchi  nomi  «usuli  savtiya») 

maktabi  (1884)  xal  qiluvchi  rol  o’ynadi

71

.  Shuningdek,  bizdagi  XIX  asrning 

boshlaridagi eski maktab-madrasa tizimidan noroziliklar, taraqqiyotga to’siq bo’la 

boshlagan    

   «Jadid»  atamasi  Turkiyada  XX  asr  boshidagi  adabiyotga,  uning  xam 

birgina  yo’nalishiga  nisbatan  ishlatiladi.  Shuningdek,  «Rusiya  jadidchiligi» 

o’zimizda  esa,  «Buxoro  jadidchiligi»,  «Turkiston  jadidchiligi»  degan  atamalarni 

uchratamiz.  Bizningcha,  xarakat  umumiy,  ko’rinishlar  konkret  bo’lgani  uchun 

farqli,  mohiyat  bitta  —  yangilanish.  Bu  turli  joyda  turlicha  shaklda  namoyon 

                                                 

71

 Мунавварқори Туркистои жадидларннинг янги мактаб борасидаги фикрлари асосан « Таржимон» 

орқали шаклланганини алоҳида таъкидланди 

 

---

 

54 

bo’ldi.  Masalan,  Turkiyada  1839  yildagi  mashxur  Mustafo  Rashit  Posho 

tomonidan  yozilib,  Gulxona  maydonida  e’lon  etilgan  va  tarixga  «Gulxonai  xatti 

Xumoyun»  nomi  bilan  kirib,  «Tanzimot»ni  boshlab  bergan  davr  xam,  bizcha, 

yangilanishdir — jadidchilikdir. 

Tug’ri,  u  asosan,  g’arblashishni  tamal  qilib  olgan  edi.  Shuning  uchun 

xam  ko’p  o’tmay,  bunga  qarama-qarshi  ravishda  «turkchilik»,  «usmonchilik», 

«islomchilik», «turonchilik» kabi milliy g’oyalar o’rtaga tashlandi. Evropalashish 

bizda  xam  jadidchilikning  muhim  xususiyatlaridan  bo’lgan.  Chor  xukumati 

bundan  mahalliy  xalqni  Ruslashtirish  yo’lida  foydalandi  xam.  Lekin  mezon  

mahalliy  xalqning  o’z  dini  va  e’tiqodini  daxlsiz  qoldirish,  Evropa  ilm-fanini 

shularning  muxofazasiga  xizmat  qildirish  uchun  bu  yerda  xam  kurash  ketdi. 

Turkchilik, islomchilik, maxalliy o’zbekchilik kabilarning bu asrda xam maydonga 

kelishi bejiz emas. Aslida, bizning jadidlarda fikr va g’oya juda kuchli.  

Nixoyat, 

bizdagi  jadidchilik 

Kavkaz,  Volgabo’yi,  Turkiyadagi 

jadidchilikka  nisbatan  an’analarga  ko’proq  bog’lanib  qolgan,  umumevropa 

ijtimoiy-madaniy jarayoniga tortilish darajasi qiyinroq kechgan jadidchilik. Bizda 

xar bir yangilikning kirib kelish jarayoni g’oyat og’ir kechgan. Mana shu xil asliy 

xususiyatlarimizni  anglash  va  anglatishda  ziyolilar  zimmasiga  juda  katta 

mas’uliyat  yuklatilgan  edi.  Tarix  shunchaki  xabardor  bo’lish  uchun  o’rganib 

qo’yilmaydi. U oyna, ibrat, tarbiya vositasi bo’lmog’i kerak edi. Lekin ularni oldin 

bilmoq, kerak, keyin qanday tiklash masalalarini o’ylamoq, lozim.  

Ikkinchidan,  birgina  tarix  bilan  cheklanib  bo’lmasdi.  Undan  kelib 

chiqqan  xolda  zamon  extiyojiga  javob  bermoq  lozim  edi.  Milliy  mafkura 

konsepsiyasi  millatning  asliy  xususiyatlaridan  kelib  chiqmog’i  va  uning  tabiati, 

aqlu  tafakkuri,  extiyoj-zarurati,  imkoniyati  kabilarga  mutanosib  g’oyalar  asosiga 

qurilmog’i  lozim  edi.  Milliy  ideallarimizni  belgilash  lozim  edi.  Unutilgan  milliy 

qaxramonlarimizni,  fan  doxiylari,  din  doxiylari,  xarb  doxiylarini,  mashhuri  jaxon 

shoirlarimiz, ijodkorlarimizni tanish va tanitish kerak edi... Ular millatga xos aqlu 

zakovatini, sabru toqatni, g’ayrat-shijoatni, zavq-shavqini o’zlarida namoyon etgan 

---

 

55 

edilar.  Qadriyatlar  (din-diyonat,  urf-udum,  marosimlar),  tarix  va  tarixiy  shaxslar. 

Ular ko’targan adolat bayrog’i millatni bir va bor qiladigan asosiy omillar edi

72

. 

Turkistonlilarning  Rossiya  va  Turkiston  doirasidagi  milliy  uyushma  va 

xarakatlarga  ishtiroki  masalasiga  qaytaylik.  R.  Abdullayevning  «Islom 

dunyosidagi xamkorlik jarayoni va Turkiston jadidlari»

73