1917 yil fevral inqilobi va uning turkistonga ta'siri

Xiva xonligi va Buxoro amriligi ag'darilishi «Xalq respublikalarni o'rnatilishi». TKP o'lka komiteti va Turkiston Markaziy ijrosi komiteti Xiva xonligidagi barcha opazitsion kuchlarni jipslashuviga erishmoqchi bo'lib, Petro-Aleksandrovskadagi partiya va sovet xodimlariga va Xiva komunistlariga yosh Buxoroliklar hamda Jukandxonga qaram bo'lgan Turkman urug' boshliqlari bilan aloqa o'rnatish va Jukanxonga qarashi-kurashlarida yordam berishni tavsiya etadi. 1919 y noyabrida shu kuchlar o'rtasida Ittifoq tuziladi. Yirik turkman qabilalari boshliqlari qo'shmamedxon, /ulomaminxonlar to'rtko'lda tuzilgan Xiva inqilobiy markaziga komunistlar va yosh Buxoroliklar bilan kirdilar. Bu markaz yakka ag'darib, xokimyatni qo'lga olishni maqsad qilib qo'ygan edi. Xivada qo'zg'olon boshlanganligi haqida telegramma olingach, 1919 yil 21 dekabrda Turkiston respublikasi inqilobiy, xarbiy kengashni vakili Skalevni Xiva qo'shinlari guruxini va Turkiston Front shtabi tomonidan yuborilgan yangi xarbiy qismlarni qayta tashkil etish to'g'risida buyrug'i chiqdi. Bu qo'shin «Amudaryo qo'shinlari» nomini oldi. 22 dekabrda daryodan o'tib, 29 dekabrda Xo'jaylini, 9 yanvarda Urganchni, Omonqal'ani, 14 yanvarda Porazni 16 yanvarda Kleyani, 18 yanvarda Toshxovuzni egalladilar. Jo'kond qo'shinlari G'azobod va Takkaga tomon chekindilar. Jukandga so'ngi zarba berishga qaror qildi, ammo u qum sahrosiga chiqib ketdi, 20 yanvarda taxti egallandi. 1920 yil 2 fevral kuni Xiva xoni Said Abdulla taxtdan voz kechdi va xokimyat muvaqqat inqilobiy xokimiyatga topshirildi. 1920 yil 26 aprelda chaqirilgan xalq vakilarini Aktuk Xorazm I qurultoyida Xorazm xalq respublikasi e'lon qilindi, uning konstitusiyasi qabul qilindi. 1920 yil 10 avgust kuni RKP Markaziy komitetining siyosiy byurosi Turkiston frontining inqilobiy xarbiy kengashi uchun Buxoro masalasi yuzasidan maxsus direktivalar qabul qildi. Bunda Buxoro 3 avgust yig'ilishida Turkkomissiya Buxoro komunistlarining yosh buxoroliklar inqilobiy tashkiloti bilan ittifoq tuzishga erishdi, lekin shu tashkilot a'zolarining Buxoroda to'ntarish bo'lib o'tgandan keyin ertasi kuniyoq rasman Kommunistik partiya safiga kirishlari shart qilib qo'yildi. Buxoro kommunistik partiyasining Chorjo'yda ish olib borayotgan VI se'zdi 1920 yil 16 avgustida Buxoro xonligida inqilobiy xolat bo'layotganligini e'tirof etib, amir xokimiyatni ag'darish to'g'risida qaror qabul qildi va bu inqilobiy rahbari qilib Kuybeshev, inqilobchi yosh buxoroliklar markazi byurasining raisi F.Xo'jayev va Buxoro kommunistik partiyasi markazi komitetini raisi Xusanovlardan iborat partiya markazi tuzildi. 1920 yil 29 avgust Chorjuyda Buxoro kommunistlari ko'pchilik otryadini buni xalq qo'zg'oloni deb e'tirof etishadi. 1920 yil 25 agustda Frunze turkfront qo'shinlariga «Qo'zg'olon ko'targan Buxoro mehnatkashlariga yordam berish to'g'risida buyruq berdi. Avgust oxirlarida Buxoro shavqatsiz o'qqa tutiladi. 1920 yil sentyabrida turk fron qo'shinlari va buxoroliklarni ko'pgina qismlari Buxoroga kirib borishadi va Frunze Leninga telegramma jo'natadi. 1920 yil 14 sentyabrda Rais Abduqodir Muxitdinov boshchiligida umumbuxoro inqilobiy komiteti Respublika xukumati – xalq vazirlari, soveti tuzildi, uning raisi etib F.Xo'jayev tayinlandi. 20 yilda 6-8 oktyabr kunlari xalq vakillarining birinchi umum Buxoro qurultoyi Buxoroni xalq sovet Respublikasi deb e'lon qildi.