onasi, yaqin do’sti yoki qarindoshlaridan kimdir o’ynashi mumkin. Shunisi xarakterliki,
shaxs doimo shu guruhga ergashadi, uni qadrlaydi, u bilan muloqotda bo’lishga intiladi.
Rus psixologlari bu guruhni odatda shaxs uchun mavjud haqiqiy guruh (a’zolik guruhi)
tarkibida yoki unga qarshi bo’lgan guruh sifatida qaraydilar. Nima bo’lganda ham ana
shunday guruhning mavjudligi shaxs uchun ahamiyatli bo’lib,
uning xulq-atvor uchun
etalon hisoblanadi. Tadqiqotchi yoki tarbiyachining vazifasi, ana shu guruhni aniqlay
olish va aniqlagandan so’ng nima uchun aynan shu guruh referent rolini o’ynaganini
bilish muhimdir. Referent guruhga
qarab shaxsga baho berish, uning xulq-atvorini
bashorat qilish mumkin.
Amerikalik sosiologlar referent guruhlarning bir necha turlarini farqlaydilar.
Normativ guruhlar
– bu shaxs uchun
shunday insonlar guruhiki, ularning
normalarini u ma’qullaydi, ularga amal qilishga hamisha tayyor bo’ladi. Bunday
guruhlarga
birinchi navbatda oilani, diniy yoki milliy uyushmalarni, professoinal
guruhlarni kiritish mumkin. Masalan, o’zbek xalqi uchun dasturxon atrofiga o’tirgan
zahoti
yuzga fotiha tortish, mezbonlarning mehmonlarga “Xush kelibsizlar” deyishlari
norma hisoblanadi va har bir oilada shunday harakatlarga nisbatan ijobiy ustanovka
shakllanadi. Bunda bola uchun
referent rolini ota-onasi, kattalar, mahalladagi hurmatli
insonlar o’ynaydi.
Qiyoslash guruhlari –
bu
shunday guruhki, shaxs o’sha guruhga kirishni, uning
ma’qullashiga muhtoj bo’lmaydi, lekin o’z harakatlarini yo’lga solishda unga asoslanadi
va korreksiya qiladi. Masalan, talabalar guruhida shunday yoshlar bo’lishi
mumkinki,
shaxs ular bilan umuman muloqotda bo’lmaydi, ularning fikrlari yoki qarashlarini
yoqlamaydi, lekin bu guruh aynan o’shalarga o’xshamaslik va o’z ustida ko’proq
ishlashga o’zini safarbar qilish uchun kerak. Yoki talaba yoshlar sessiya yakunlariga
ko’ra differensial stipendiya oladilar. O’rtacha o’zlashtiruvchi talaba uchun “hamma
talabalar” oladigan stipendiya miqdorini nazarda tutib, o’zini tinchlantiradi, a’lochi esa,
o’zinikini nafaqat oddiy, o’rtachalar bilan balki, davlat stipendiyalari oladiganlar bilan
ham solishtiradi. Ko’rsatgichlar qanchalik yuqori bo’lsa, shunga mos da’vogarlik darajasi
ham yuqori bo’ladi, shaxsning qiyoslash guruhlari ham ortiqroq bo’ladi.
Negativ guruhlar –
shundayki, shaxs ularning xatti-harakatlaridan
ataylab voz
kechadi, chunki ular shaxsiy qarashlardan mutloq farq qiladi. Masalan, ikki qo’shni bir-
biri bilan murosalari kelishmasa, hattoki, devorlarini oqlashda ham biri tanlagan rangni
ikkinchisi tanlamaydi. Biri “oq” desa, ikkinchisi, aksincha, “qora” deb turaveradi.
Referent
guruh
Normativ
guruhlar
Qiyoslash
guruhlari
Negativ
guruhlar